Алампа: роман. Икки кинигэлээх
Иккис кинигэтэ
Обложка

Алампа: роман. Икки кинигэлээх
Иккис кинигэтэ

Кн. 2

Якутск

Бичик

2009

448 с.

Краткое содержание

Роман иккис кинигэтигэр саха литературатын классига А.И. Софронов - Алампа уустук олоҕо, хатыламмат күүстээх таптала, сымыйанан буруйданан хаайыллыыта, саха литературатын олохтонуутугар киллэрбит сүҥкэн кылаата уус – ураннык, итэҕэтиилээхтик көрдөрүллэр.
Роман иккис аҥаара 1921 сыллаахха “олунньу саагыбара” диэн ааттаан тутуу – хабыы ынырыктаммытынан саҕаланар. Ол курдук өстөспүт дьоннорун үөдэн түгэҕэр, өлүү айаҕар анньа сатааһын дэлэйбитэ. “Тыллааһын” диэн ыарахан тыл үөдүйбүтэ. Алампа Маарыйа Нээстэрэбинэлиин кини кэргэнэ Мэхээлиһи көрсөөрү хаайыыга бараллар. Киһи бөҕө тоҕуоруспут сиригэр Илиисэни көрсө түһэр. Нээстэрэбинэни куортамҥа дьиэ уларсыбыт дьоно үүрэр буолбуттарыгар Алампа ыҥырыытынан, кинилэр дьиэлэрин олбуоругар турар кыра дьиэҕэ Нээстэрэбинэ көһөн кэлэр. Сонно тута ЧК- лар баар буола охсон, Алампаны эмиэ илдьэ бараллар. Доппуруоска “Попов Виктор Иванович диэн киһини билэҕин дуо?” – диэбиттэригэр, Егасовы түбэһиннэрбит оҕо диэн өйдөөн кэлэр. Ити курдук саҕаламмыта 1921 сыллаах олунньутааҕы саагабар кыттыылаахтарын араастаан сордоон – муҥнаан ытыалаан кэбиспиттэрэ. Арамаан Оруоһун уонна Күлүмнүүр туох да онно суох баайсыынан буруй – сэмэ бөҕөнү сүкпүттэрэ. 1921-1922 сыллардаахха баартыйа Саха сиринээҕи салаатын, соҕурууттан ананан кэлэн салайааччытынан олорбут Лиэбэдэп “харахпытын аһан эрэр” эбит.
Онтон баартыйа Х сийиэһигэр “урут батталга – үктэлгэ сылдьыбыт омуктар сэсийэлиисим саргылаах саарыстыбатыгар сайдан чэчирээн иһиэхтээхтэр” диэн балаһыанньатыгар олоҕуран, Саха өрөспүүбүлүкэтин быһыытынан аптаныамыйаны ылыныахтаахпыт диэн санаа күүһүрэр. Ону тэҥэ Николай Кривошакин (Субуруускай )”өрөбөлүүссүйэ өрүөллэрэ” буола сылдьан өргөһү – батаһы тутан аҥаар кырыы бандьыыттары кыргыы буолбутугар, Тааттаҕа Субуруускай этэрээтэ баайдары – тойоттору харса суох кыһарыйан эрэрин истэн, Алампаны уонна куорат эрэпкиэмин үөрэх салаатын сэбиэдиссэйин Ыстапаан Күөгэлэби “Сэбиэскэй былаас өстөөхтөргө барыларыгар көннөрүнэр кыах биэрэр” – диэн ылыннарыылаах кэпсэтии ыыталларыгар сорудахтаан “талахтар быыстарыгар толору бандьыыттар” дойдуларыгар атаараллар. Тааттаттан кэлэллэригэр Алампа дьиэтигэр сэрии моһоллорун этэҥҥэ туораан, олус үөрэн, Ыстапаан Күөгэлэптиин кырыаны бүрүнэн иккиэн киирэн кэлбиттэрэ ыал буолан эстэр иэдээнин ол киэһэ аан маҥнай дьиэтигэр киллэрбитин хантан билиэ баарай.
Бу 1921 сыл кыһыныгар кини саха аймахха, бар дьоммор олус наадалаах суолунан дьарыктанабын диэн үлэлии-хамныы сылдьыбыта. Култуураны, үөрэҕи, сырдыгы хамначчыт, хараҥа дьон ортотугар тарҕатар соруктаах “Манчаары” уопсастыба тэриллибитэ. Бу олунньутааҕы саагыбарга сорох чилиэннэрэ кыттыспыттар диэн сабыллыбыт “Саха омук” оннугар тэриллибит уопсастыба этэ. Аны манастыыр дьиэтин Саха тийээтирэ оҥосторго биэрбиттэрин сөргүтэр оҥостор тыйаатыр хамыһаара диэн үлэҕэ ананар. Бу кэмҥэ Сибиири барытын баһылаабыт Халчаах имири эстибитин сураҕа кэлэр. 1922 сыл ыам ыйын 8 күнүнээҕи ыйааҕынан А.И. Софронов Саха тыйаатырын сэбиэдиссэйинэн анарар эрээри, гражданскай сэрии үгэннээн турар кэмэ буолан тыйаатыр үлэтин ким да сэҥээрбэт, туох да өрө тардыллыбат.
Быйыл саас Төхтүр дьаамыгар тоһуурга түбэһэн өлбүт Каландаришвили этэрээтин кытта кэлсибит сахаларга олус үчүгэй сыһыаннаах хамыһаары - Широких-Полянскайы Аммаҕа бандьыыттар ытан өлөрбүттэр. Ордук автономия ылыныыта уонна амнистия биллэриллэн бандьыыттар уйаларыгар уу киирэн эрэр үһү. Бастаанньыстартан биһиги диэкки кэлээччилэр элбээн эрэллэр. Билиҥҥитэ сэбиэскэй былаас сахаларга үтүөнү үгүөрү бэрсиэх курдук.
Стродтаах саас оҕонньордоро Каландарашвили өлбүтүгэр бэркэ аймаммыттара, кыыллара турбута. Строд саха үөрэхтээхтэрин дириҥ ииҥҥэ көмүөх буолан сааммыта. Бу кэмҥэ Алампа саха норуота тумус туттар дьонун ортотугар култуура – сырдатар үлэҕэ инники күөҥҥэ сылдьар. Ордук “Манчаары” онтон “Саха омук” буолбут уопсастыба туһугар туох баар күүһүнэн – кыаҕынан үлэлии сылдьыбыта. Аптаныамыйа түбүгүнэн итиэннэ амыныыстыйа бэриллэн, ону тэҥэ сайын хас да борохуотунан кыһыллар улахан этэрээттэрэ кэлэн куорат иһэ үллэҥнэс кыһыл байыастарынан туолбута. Ол курдук 1922 сыл күһүнүгэр сэрии көрдүгэннэрэ умулла быһыытыйан барбыттара. Алампа аны учуутал техникумугар учууталлыыр буолбута.
Бу кэмҥэ аны Бэппэлээйэп ньадьараал Охуоскай муора кытылыттан Айаанынан улахан дуруһуунатынан кэлэн иһэригэр бэлэмнэнэн 1923 сыллаахха Бэппэлээйэби утары Якнарревдот диэн саха сирэ бэйэтэ тэриммит этэрээтэ кэҥээн барар. Быраата Дьөгүөр салайар этэрээтигэр Анемподист Иванович этэрээт бэлиитикэҕэ салаатын начаалынньыгын солбуйааччытынан ананар. Бэппэлээйэп Тааттаны мииммитинэн иһэр сураҕа иһиллэр. Бу кэмҥэ аны Уйбаан Оруоһун Өймөөкөөн өрө турааччыларын этэрээрээтин хамандыыра буолан кэлбитигэр, хаан тохтуута тахсыбатын туһугар кэпсэтиини ыытан бэйэлэрин баҕаларынан сааларын – сэптэрин ууран биэрэр курдук кэпсэтиини ыытарга норуот ытыктыыр киһитин, Алампаты сорудахтыыллар. Бу былдьаһыктаах кэмнэргэ техникум оҕолоро үөрэммэккэ бары баҕа өттүлэринэн Якнарревдотка киирэн сэриилэһэ сылдьыбыттар. Барыларыттан ордук Киэсэ Алексеев сатабыллаахтык сэриилэспитэ биллэр. Сэрии кэнниттэн Алампа “Саха омукка” үлэлиир баҕалаах. 1922 сыллааха “Манчаары” диэн сахалыы тылынан тахсар хаһыат тахсыбыта. Салгыы Анемподист Иванович урут үлэлии сылдьыбыт үөрүйэҕинэн, Булуҥҥа факторияҕа үлэлии барарын талбыта. Манна даҕаны “Саха омук” салаатын тэрийэн былаан быһыытынан оҕолору уонна улахан дьону үөрэтэн кыстаабыта. Аны туран Уус Маайаҕа Артыамыйап Байбал Харамсыын диэн тоҥустуун “Хомуньуустара суох сэбиэскэй былаас туругурдун” диэн туран кэлэннэр Айааны, Ньылханы ылан атыыр айдааны тоҕо тардыбыттара. Күн – дьыл устан иһэр, ону кытта “Саха омукка” сыһыан уларыйан барар. Уопсастыба чинчийэр хабааннаахтык үлэлиэхтээҕин туһунан этиилэр үксүүллэр. Бу уопсастыба сабыллыбатаҕа эрээри, 1925 сыллаахха “Саха кэскилэ” диэн научнай – чинчийэр хайысхалаах уопсастыба тэриллибитэ.
Салгыы кинигэҕэ ааптара Алампа соҕуруу сылдьыбыт кэмнэрин сиһилии арыйар. Ол курдук Дуунньата ыалдьарын эмтэтээри Москубанан Сочига тиийэн сайылыылар. Бу кэмҥэ манна Ыстапаан Күөгэлэп суут – силиэстийэ үөрэҕин бүтэрээри үөрэнэ сылдьар. Онтон Алампа Саха сирин бырабыытыластыбатын аатыттан Ленинградка СССР наукаларын академиятын үбүлүөйүгэр кыттыыны ылан уонна Сэмэн Новгородов огдообото Мария Павловнаны көрсөн Москватыгар төннүбүтүн Дуунньата үөрэ көрсүбэтэҕэ.
Анемподист Иванович Издательствоҕа үлэлээн “Кэччэгэй кэриэһэ суоҕу”, “Тапталы”, “Олох дьэбэрэтин”, “Бүдүрүйбүт көммөтүн”, “Нууччатымсыйбытын”, “Эргэ сүктэр кыыһы” кинигэ оҥорон таһаартарарга кэпсэппитэ. Дуунньатын эмтэтээри балыыһаҕа киллэрбитэ. Кыһыҥҥы тымныыга түүрдэр сийиэстэригэр кыттаары баран испит Алексей Кулаковкай кинилэргэ кэлэн суолу ыараҕырҕатан куртаҕынан моһуоктаммытын кэпсээбитэ. Кини эмтэнээри эмиэ Дууньа сытар МГУ балыыһатыгар киирбит буолан Алампа күн аайы иккиэннэрин көрсөн кэлэр. Өксөкүлээх иккис эппэрээсийэ кэнниттэн сэргии түһэн баран өрүттүбэтэҕэ. Кэриэһин Алампаҕа 1926 сыл муус устар 6 күнүгэр эппитин сурунан ылан туһааннаахтарга тириэрдибитэ. Өксөкүлээҕи балыыһаттан чугас Даниловскай кылабыыһаҕа кистээбиттэрэ. Алампа Москубаттан кэлээт Исиидэр Бараахап бэс ыйыттан Обком сэкэрэтээринэн талыллыбыт истэн үөрэр.
1926 сыллааха ахсынньы 6 күнүнээҕи ыйааҕынан барыта 20 үлэһиттэрдээх Саха национальнай тыйаатыра дьэ тэриллибитэ. Алампа эргэ дьиэни сөргүтэн, тыйаатыры саҥалыы тыыннаан сайыннарар үлэ түбүгэр түспүтэ. Артыыстары үөрэттэрии, репертуары саҥардыы, ол быыһыгар түннүктэри, ааннары саҥардыы, сытыйбыт муостаны уларытыы курдук үлэлэгэ харчы көрүллүбэтэ санаа хоту саллаллыах үлэни хааччахтыыллара. Биир күн тастыҥ инитэ Миитэрэй Дьөгүөрдээнин уола Ньукулай Муордьунаппын диэбит уолу тута сэҥээрбэтэҕин, кэлин ити кини ийэтин аҕатынан аймаҕа буоларын өйдөөн сонньуйан ылар.
Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 10 сыллаах үбүлүөйүнэн былааннар элбэхтэр, ону баттаһа аны Арҕаа Хаҥалас баайа Баһылай Силипиэнтэп Москубаҕа үрдүк үөрэҕи бүтэрбит уола Байбал бандьыыттарга үрдүк хамандыыр Мэхээлэ Атыамыйабы уонна үрүҥнэртэн кыһылларга эргийбит этэрээт хамандыыра буолан Бэппэлээйэп ньадьараалы кытта охсуһууга аатырбыт Чыамайыкы Сэмэн Мэхээйэлэп Чыамайыкыыныскайы кытта сэбиэскэй былааһы утары саалаах – сэптээх этэрээт тэринэн өрө туран тыаҕа түспүттэр үһү диэн айдаан тахсар. Онтон ситимнээн аны кинилэри кытта куодарыспыттар диэн уорбалаабыттарын тутан – хабан хаайталаан аххан эрэллэр эбит. Сураҕын иһиттэххэ аҕыйах сыллааҕыта Дьаҕааһаптааҕы дьакыйбыттарыттан өссө улахан киэҥ далааһыннаах тутуу – хабыы үһү. Алампа Силипиэнтэби да, Артыамыйабы да билбэт дьоно. Ол эрээри, Оруоһун да кинилэрдиин улаханнык чугаһыспатах киһи буолуохтаах. Ол үрдүнэн хаайбыттарыттан улаханнык ытырыктатта.
Биир түүн О-ГЭ-ПЭ-У! диэн тоҥсуйан киирэн холуобунай кодекс 58-11-с ыстатыйатынан, 11 пуунун Саха АССР сэбиэскэй тутулун суулларар сыаллаах – сэптээх өрө турууну тэрийбит контрреволюционнай тэрилтэҕэ кыттыыга буруйданаҕын диэн ньэҥньийэн барбыттара. Ол кэннэ оһох таһыгар ытыы турар иитэр кыыһын Боккуойаны хаалларан, дьиэтиттэн тахсан барбыта. Дьон ырааҕынан тумнан хаамар Домзак хаайыытыгар илдьэн икки дьаарыһынан наараларга сылбах курдук дьон сытар хаайыыларыгар сытыаран баран Нуобай Сибиирискэй куоратыгар салҕыыр уураахтанан Даркылаахтан “Трудовой” баарсанан, онтон салгыы сүөһү тиэйэр богуоннарга симиллэн айаннаан Салапкыга баран иһэн Москубаҕа Бутыыркаҕа сытан Е. Ярославскай Киин Кэмитиэт хонтуруоллуур салаатыгар үлэлиирин билэн, үҥсэн ааһыныы суруйар. Ол кэннэ Салапкыытын Архангельскай куоракка уларыппыттарыгар үөрэ саныыр эрээри, онно өрүү сииктээх тыаллаах сиргэ тиэйии – таһыы күүстээх үлэтигэр сылдьан, доруобуйатыгар улаханнык оҕустарбыта. Манна сылдьан хаайыы болдьоҕо бүтүөр диэри Иркутскайга утаарыллан Казанынан, Иркутскайга кэлэр. Аһыыр харчыта суох, таҥнар таҥаһа быстар мөлтөх туруктаах киһи болдьоҕо бүтүөр дьэри аны Дьокуускайга ананан онно – манна үлэлээн баран, бүтэһигин 1933 сыл ыам ыйын 10 күнүттэн “Холбостон” уурайан, Качукка кэлэр. Манна бары эмиэ Дьокуускайы тутуһааччылар кинини Алампадьыыс Уйбаанабыс диэн болҕомтолорун ууран, бэйэлэрин кытта кыбытан, хаарбааһынан устан ол сайын Күөх Хонууга тиксэн Дьокуускайы булбуттара.
Манна тыыннаах кэлбититтэн саҥаһын кытта үөрэ көрсөн баран, күлүүһүнэн көрөн турар дьиэтигэр дьиэтигэр тиийбитэ. Ииппит кыыһа сураҕа Чөркөөххө ыал буолан олорор үһү. Хата манна кинини Былатыан ирдээн кэлэн көрсүһүүлэринэн саҕалаан, ааптар салгыы бу кэмҥэ саха литературатыгар туох уларыйыылар буолбуттарын арыйара туспа умсугутуулаах.
Биэс сыл устата хаайыы, сыылка аччыктааһын сорун – муҥун көрбүт, өлөр – тиллэр икки ардынан мөхсүбүт киһи син төрөөбүт алааһыгар кэллэ эбээт! Истэр тухары үөрэхтээһин олус күүскэ киирэн эрэр. Нээстэр баай быраҕыллыбыт хотонун холлоҕосторун сэргэ артыаллар туппут өссө хоруобуйалаах сабыс – саҥа улахан хотонноро ыраахтан көстөр. Манна Маарыйа Нээстэрэбинэ: “Алампа барахсан, эйигин хаайыыттан эргиллибэтэ буолуо диэн куттаммытым этэ. Мин саҥа былааска хом санаалаах да буолларбын, үлэ бөҕөнү ыытан эрэллэрин мэлдьэһэр кыаҕым суох” – диэн кэпсээннээх тоһуйар. Ону сэргэ манна кинини оҕо эрдэҕиттэн билэр Даайа эмээхсин аттаах киһи иһэрин чарапчыланан көрөн эндэппээккэ: “Хайа, Алампа дуу, оҕом эрэйдээҕи тыыннаахпар көрөр күннээх эбиппин” – диэн, билигин да холкуоска уонча ынаҕы ыан үлэ күнүн аахсан олорор дьоллоох эмэхсин эмиэ сэҥээрэ көрсөр.
Кини хаайыыттан тахсыбыт кыһыныгар, саҥа дьыл эрэ иннинэ Саха АССР бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Ыстапаан Күөгэлэп Москубаҕа эмискэ ыалдьан өлбүтүн, Дуунньа буойаһынан аҕалан тиһэх суолга атаарыыга киһи бөҕө мустубут диэбиттэрэ.
Онтон Алампаны эрэҥгиэҥҥэ көрөн баран “сэллик көрдүгэнэ баар” диэбиттэрэ. Ол эрээри Анемподист Иванович “Эргэттэн саҥаҕа” диэн дыраама суруйа сылдьар уонна Буускун, Падьыайап, Чиэхэп айымньыларыттан тылбааска эмиэ ылсыһар. Былаана элбэх. Өрөспүүбүлүкэ суруйааччыларын бастакы кэмпириэнсийэтигэр кыттан ол матырыйаалларын үөрэтэр. Онно көрдөххө эдэрдэр саба анньан иһэллэр эбит. Обкуом сэкэрэтээрэ Окойуомап дакылаатын тэҥэ Ньукулай Муордьунап, Миитэрэй Сиипсэп, Болдьумаар Нойукуоп. Үһүөн отуттарын да туола илик уолаттар. Бу мунньахтан астыммыта. Былатыаны суруйааччылары салайааччы оҥорбуттара саамай сөп.
“Арааһа аны дойдубар кэлэрим саарбах” - дии санаан Чөркөөххө ииппит кыыһыгар Боккуойаҕа тиийбитигэр, саҥа уһуктан эрэр үстээх – түөртээх кыыска ийэтэ: “Иисээ, тоойуом, тур. Эһэҥ кэлэ” – дии тоһуйар дьоһун - мааны ыал ийэтэ.
Ааттаах- суоллаах суруйааччы буолан сонотуоруйаҕа эмтэнэ сатаабыта да, күһүнүгэр турбаттыы оҕунна быһылааҕа, саҥаһа Өлөксөөндүрэ баарыгар Былатыаҥҥа, Даадарга уонна тастыҥ быраатыгар Ньукулайга кэриэһин эппитэ.
Алампа санаатыгар дойдутугар, төрөөбүт алааһыгар баар курдук. Мэлдьи саныыр, ахтар хаан уруу дьонноругар кэлэн эрэй кыһалҕа умнуллубутун, үөрүү – көтүү эрэ хаалбыт эйгэтигэр киирэн дьонноругар утары дьулуста...

Книгу пересказала библиотекарь 1 категории Национальной библиотеки РС (Я) Альбина Иванова

Неймохов, Егор Петрович.
Алампа : роман : [2 кинигэлээх] / Егор Неймохов. - Дьокуускай : Бичик, 2006 -.
Кн. 2. - 2009. - 422, [2] с., [8] л. ил.

Чтение документа возможно  в помещении библиотеки

Вам будет интересно