Егор Неймохов 1992 сыллаахха тахсыбыт “Хаһыы” диэн кинигэтигэр түөрт сэһэн киирбит. “Хаһыы” диэн сэһэҥҥэ дьиҥ буолбут түбэлтэҕэ олоҕуран 1930 сыллардаах репрессия кэмэ кэпсэнэр. “Маппый оҕонньор хоноһолоро” сэһэн 90-с сыллардааҕы кэм быһыытын-майгытын итэҕэтиилээхтик арыйар. “Саха дьахтарын дьоло”документальнай сэһэҥҥэ саха биллиилээх ученайа М. К. Гаврилова олоҕун суола сырдатыллар. “Оҕо сааһым түгэннэрэ” сэһэн суруйааччы оҕо сааһын туһунан тэттик кэпсээннэртэн турар.

Хаһыы
Сэһэн киһини саһан туран түннүгүнэн ытан өлөрбүттэригэр ойоҕо дьахтар часкыйар-сарылыыр хаһыытыттан саҕаланар.
Сэтэлээх Силипиэн Дьуоналаахха ыҥкыбыдылар хаартыһыттары туппуттарыттан куотан түбэһиэх балаҕаҥҥа тиийэн хонор. Манна Мэлийээнэп этэрээтигэр бииргэ сылдьыбыт Былас Былааһайабы көрсө түһэр. Киһитэ хоту бииргэ сылдьыбыт доҕорум куоракка үлэ булбакка сылдьар диэн дойдутугар таһаарар. Сэтэлээҕи Былас ойоҕо Сырбаҥ Суоппуйа сонурҕуу көрсөр. Нэһилиэк мунньаҕын ахсын өҥ оттоох ходуһа туһуттан Былас Харытыан Тыымпылыырабы кытта киирсэллэр. Былас нэдиэлэ курдук кыһыллары кытта сылдьыбытынан өттөйөн ыраахтааҕы курдук сананан сылдьыаҕын Харытыан ыраас мууска таһаарыам диэн саанарыттан эрэ дьахханар. Сэтэлээҕи кытта киксиһэн Лооһой диэн аҥала аҥаардаах киһинэн үҥсүү суруйтараллар. Кулаак эрээри кистэнэн орто хаһаайыстыбаҕа киирбит, холбоһуктааһыны утарар диэн ис хоһоонноох үҥсүүнү куораттан Эрэһиэтинньикэп диэн следователь силиэстийэлиир. Кини нэһилиэк дьоно Тыымпылыырап туһунан үчүгэйи эрэ кэпсииллэриттэн, туох да куорҕаллыыр үлэни ыыппыта дакаастамматаҕын, донуос хара балыырдык суруллубутун туоһулуур. Тыымпылыырап дьыалатын саппытын кэннэ НКВД үлэһиттэрэ түүн кэлэн Эрэһиэтинньикэби бэйэтин илдьэ бараллар. Кинини Саха сирин Советскай Союзтан арааран Дьоппуоҥҥа биэрэр саагыбарга буруйдаабыттар. Владивостоккка үөрэнэ сылдьан хаайыыга тутуллан сытар Бэйиэти кытта биир бөлөххө баалларын туһунан билиннэрээри доппуруостаан сордууллар.
Тыымпылыырабы куораттан Мардьаҥныырап диэн НКВД үлэһитэ тахсан норуот өстөөҕө Эрэһиэтинньикэби кытта биир саагыбарга сылдьаҕын диэн түүрэр-хаайар. Былас Былааһайап кинилэр үҥсүүлэринэн кэлбит следователи көрсөр. Сэтэлээх обургу Эрэһиэтинньикэби үҥсэн ол киһи буорайбытын Мардьаҥныырабы кытта кэпсэтэн сэрэйэр. Былас ойоҕо Сэтэлээҕи кытта сыһыаннаахтарын таайар эрээри наадыйбатаҕа буолар. Сэтэлээх Суоппуйалыын куоракка киирэ сылдьан Дьуоналаахха сылдьан Бэйиэт уонна Эрэһиэтинньикэп туһунан сураһар.
Эрэһиэтинньикэби сэттэ түүннээх күнү быһа утуппакка-олордубакка, кырбаан-охсон билиннэрэ сатыыллар. Киниэхэ Сиэйин диэн следователь эрэ киһилии сыһыаннаһар. Биир күн Мардьаҥныырап кэргэҥҥин, оҕоҕун манна аҕалыахпыт диэбиттэригэр куттанан билинэбин диэн боротокуолга илии баттыыр. Ол боротокуолга Владивостокка үөрэнэ сылдьан Бэйиэттиин контрреволюционнай тэрилтэҕэ баалларын, дойдутугар кэлэн Тыымпылыырабы дьыалатын сабан бэйэтигэр тардыбытын туһунан этэ.
Сиэйин следователь дьыалалары ааҕан баран толкуйга түһэр. Ити Эрэһиэтинньикэби Тыымпылыырабы кытта ситимнии сатыыллар эбит. Бу түүн Сиэллээхэп диэн урукку МТС директора соруйан куорҕаллааһыны таһааран государствоҕа хоромньу таһаарбыт диэн хааллыбыт киһи доппуруостаныахтаах. Сүрдээх үлэһит, хоһуун киһи борогуулсуктар үҥсүүлэринэн сытаахтыыр эбит.
Сүөдэр Эрэһиэтинньикэби Бэйиэт сытар хаамыратыгар бырахтылар. Бэйиэт Саха сирэ автономия ыларыгар туруулаһан үлэлээбитин, биһиги республикабытыгар ас-таҥас, наадыйар тэрил барыта Охотскай муоранан кыһыннары-сайыннары кэлэ турарыгар муораҕа дылы сири урукку курдук хат Саха сиригэр биэрэллэрин туһугар мөккүспүт буруйдааҕын эрэ билинэр. Лазарекка сытан Бэйиэт тиһэх күнүгэр суруйааччыларга тиэрдээр диэн биэрбит хоһоонноох тэтэрээтин надзиратель уматан кэбиһэр.
Сүөдэргэ сууттаабакка эрээри уон сылга бириигэбэрдииллэр. Баарсанан устан иһэн Тыымпылыырабы көрсө биэрэр. Онно кинилэр Алексей Пуляев диэн нуучча киһитин кытта билсэллэр. Кулуупка үлэлии сылдьан алҕаска остуол атаҕынан Сталин бюһун таарыйбыта охтон түһэн алдьаммытын кулууп сэбиэдиссэйэ тыллаан туттарбыт эбит. Холуобунайдар, буруйа суох тутуллубуттар бары симиллэн айаннаан истэхтэринэ баарсаларын ким эрэ уоттаан аймалҕан буолан дьон соҕотох люгунан тахсаары бэйэ-бэйэлэрин тэпсэллэр. Эрэһиэтинньикэп иллюминаторы тимир турбанан алдьатан тыбыс-тымныы ууга төбөлөрүн оройунан ыстаналлар.
Алексей Пуляев куотан иһэн урукку МТС директора Сиэллээхэп буулдьаҕа табыллан сытарын көрөр. Чугас турар балаҕаҥҥа тиийэн тирээпкэ, иһэр уу көрдөөн тиийбитэ киһитэ номнуо өлөн хаалбыт. Оттон Алексейы бэйэтин саалаах саллааттар тутан ылаллар.
Өрүс үрдүнээҕи маар сиргэ хатыылаах боробулуоха тардыллан күрүөлэммит муннугун аайы харабыллар вышкалара хоройбуттар. Хаайыыга Пуляев Эрэһиэтинньикэптээх Тыымпылыырабы көрсөн олус үөрэр, хайдах тыыннаах ордубуттарын бэйэ-бэйэлэриттэн туоһулаһаллар. Лааҕырга кыратык да сынньаппакка мас солооһунугар нуормаларын толоруохтарыгар дылы үлэлэтэллэр. Биирдэ Пуляевы ытаары соспуттарын Эрэһиэтинньикэп көмүскэһэн Чинуша диэн биригэдьиирдэрин кытта охсуһар. Эрэһиэтинньикэби тутан бараллар.
Сиэйин Мардьаҥныырабы үҥсэн Москваҕа суруйбут кэмэ Ежов хаайыллыбыт кэмигэр түбэһэр. Мардьаҥныырапка буруйа суох дьону хаайталаабытын иһин холуобунай дьыала көбүтэллэр, дьыалалара хат көрүллэргэ ууруллар.
Эрэһиэтинньикэби карцерга сыттаҕына Чинушалаах киирэннэр киһи аатыттан тахсыар диэри кырбаабыттарын истэн, Алексей тимир хойгуонан Чинушаны көхсүгэ сырбатан өлөрөр. Алексейы хум-хам тутан илдьэ бараллар.
Харытыан Тыымпылыырап зонаттан босхолонон төрөөбүт алааһыгар төннөр. Былаһы сымыйанан хобулаан түбэһиннэрбитигэр тото аахсыам дии саныыр. Бэйэтин туһугар да буолбакка, киһи аатыттан ааһыар диэри кырбаммыт Сүөдэр, чиччиги өлөрөн суорума суолламмыт Алексей, баарса умайыытыгар өлбүт Сиэллээхэп туһугар кини тугу да кэрэйиэ суоҕа. Харытыан Тыымпылыырап ити тылларын олоххо киллэрбэккэ аҕыйах хонон баран бандьыыт саатыттан ытыллан охтубута...

Маппый хоноһолоро
Маппый – сэттэ уонча саастаах эбэҥки оҕонньоро хоноһолортон элбэх сонуну билэр уонна ону-маны истэрин сөбүлүүр. Үйэ уларыйан киниэхэ араас дьиибэ хоноһолор таарыйан ааһаллар. Маҥнайгы хоноһото, эдэр киһи, кулууптарыгар видео-киинэлэри көрдөрө кэлбит. Ол киэһэ биэс омук киинэтин көрдөрөн ааста. Иккиһин көрөн иһэн Маппый тулуйбакка куотан таҕыста. Культура үөрэхтээх эдэр киһи дьону итинник “сайыннаран” бэйэтин хармааныгар буолунай харчыны уктар эбит. Иккис хоноһолоро айар куттаах поэт уонна художник санааларын аһаҕастык этэр демократтар, урукку олорон кэлбит олоҕу, партияны бэйэлэрэ таптаабыттарынан быһаараллар. Үһүс хоноһото Дьокуускайтан командировкаҕа кэлэ сылдьар оҕонньор бараллаата киһи, Сталин саҕанааҕы тимир дьиссипилиинэ наадатын дойҕохтууур. Төрдүс хоноһото, обком лектора олохтоохтору кытта көрсүһүүтүгэр Маппый эмиэ сылдьыһар. Дьон ыйытыытыгар барытыгар хоруйдуур эрээри, чопчу тугу да быһааран биэрбэт лектор эбит. Онон Маппый хоноһолоро оҕонньор төбөтүн үттү буккуйан кэбистилэр. Биир күн Маппый бултуу тахсыбыта аар тайҕатын суох гыммыттар, үүтээнин үттү кэбистэрбиттэр. Урусхалламмыт тииттэр быыстарыгар тыраахтыр багдаллан туран хаалбытын ытыалаабытын иһин Маппыйга холуобунай дьыала тэрийэллэр.

Саха дьахтарын дьоло (документальнай сэһэн)
Бу сэһэн сүрүн геройунан саха биллиилээх ученайа Мария Кузьминична Гаврилова буолар. Сэһэн кини 1968 сыллаахха Нью Делига буолбут географтар Аан дойдутааҕы конгресстарыгар ситиһиилээхтик кыттыбытыттан саҕаланар. Саха дьахтарын научнай чинчийиилэрин аан дойду географтара үрдүктүк сыаналыыллар. Мария Кузминична олоҕо барыта эриэ-дэхси буолбатаҕа. Кини быыкаа сырыттаҕына, 1938 сылга аҕатын Москваҕа репрессияҕа түбэһиннэрэн хаайбыттара, онтон ийэтинээн уһун унньуктаах айан кэнниттэн биирдэ дойдуларын булбуттара. Сэрии бүппүтүн кэннэ онус кылааһы туйгун сыананан түмүктээбитэ да, кыһыл көмүс мэтээли аҕата “норуот өстөөҕүн” иһин ылар кыаҕа суох этэ. Ийэтэ ыалдьар буолан Муся үөрэҕиттэн уурайан Дьокуускай радиокомитетыгар үлэлээбитэ. Ол сылдьан географияны кэрэхсээн климаты үөрэтээри МГУга туттарсан киирбитэ. Уһулуччу үчүгэйдик үөрэнэн аспирантураҕа киирэригэр эмиэ араас харгыстары көрсүбүтэ. Хойут аҕата буруйа суох сууттаммытын туһунан ССРС Верховнай суутуттан сурук кэлбитэ. Олоҕун аргыһа Василий Афанасьевичтыын Москваҕа үөрэнэ сылдьан билсибиттэрэ. 1958 сыллаахха Якутскайга кэлэн, Ирбэт тоҥу үөрэтэр институт Хотугулуу-Илиҥҥи отделениетыгар научнай улэһитинэн анаммыта. Кини климат ирбэт тоҥнуун сибээһин чинчийэринэн дьарыктаммыта, араас научнай ыстатыйалары, монографиялары таһаарбыта. Мария Кузьминична Гаврилова дьахталлартан историяҕа аан маҥнайгынан Литке аатынан кыһыл көмүс медалы ылар чиэскэ тиксибитэ. Географическай наука доктора, климатологияҕа ханнык да дойду улахан ученайдарынаан саамай уустук проблемалары быһаарсар бөдөҥ климатолог.

Оҕо сааһым түгэннэрэ
Сэһэҥҥэ суруйааччы оҕо сааһын туһунан ахтыылара кылгас лоскуйдарынан киирбиттэр. Кини бу ахтыыларыгар оскуола сыллардааҕы кэмнэрин, төрөөбүт Мэҥэ Алданын дьоһун дьонун, ийэлээх аҕатын амарах сыһыанын, дьиэ кэргэнин тустарынан истиҥник-иһирэхтик кэпсээбит.

Егор Неймохов “Хаһыы” диэн кинигэтин уратытынан сүрүн геройдара дьиҥ чахчы олорбут дьон буолар. Ол иһин ааҕарга олус умсугутуулаах уонна интэриэһинэй.

Кинигэ ис хоһоонун кылгастык кэпсээтэ ведущай библиограф Илларионова Саргылана СӨ Национальнай библиотеката. Оҕо ааҕар киинэ