Сайсары күөлгэ түбэлтэ...
Обложка

Сайсары күөлгэ түбэлтэ...

Якутскай

Саха сиринээҕи кинигэ издательствота

1988

248 с.

Краткое содержание

Биир күн таксист идэлээх Назар Давидян сакааска баран истэҕинэ, Сайсары күөлгэ оҕолор тохтотоннор, быһаҕынан анньыллыбыт дьахтар өлүгүн булбуттарын көрдөрөллөр. Таксист тутатына милицияҕа тыллыы барар. Дьыаланы эдэр следователь Захар Захарович Элиэнэп ылар, силиэстийэлиир. Өлбүт Александрова Гелена Семеновна 1953 с. төрүөх Салдыннааҕы олох-дьаһах комбинатын атах таҥаһын тигэр сыаҕын сэбиэдиссэйэ эбит. Дьыалаҕа өлөрүөхсүт Федор Давыдов уорбаланар, да көрдөрүүлэрэ мунаахтар, саарбахтар. Давыдов кыра эрдэҕиттэн атаахтык иитиллибит, кыра эрдэҕинэ тулаайах хаалбытын кэннэ учуутал идэлээх дьон иитэ ылбыттар. Ону билэн баран тосту уларыйан, үөрэҕэр мөлтөөн, бэрээдэги кэһээччи буолбут. Дьонтон уулуссаҕа арыгы иһэллэригэр харчы тиийбэккэ уоран, саппыкыһыт будкатын алдьатан Давыдов хас да сыл хаайыыга барар. Хаайыыттан тахсан баран, ускул-тэскил, буккулла-тэккиллэ сылдьан Геленаны көрсүбүт. Кинилиин билсэн баран Федор арыгыттан кэм тардыммыта, оннооҕор хаһан да сылдьыбатах театрыгар өҥөйбүтэ, үлэтигэр борогууллара аччаабыта. Ол гынан баран Федор Геленаны хомотон, кыыс Салдыҥҥа үлэлии барбыт сураҕа иһиллэр.
Капитолина Александрова, Гелена эдьиийэ бэбиэскэ тутан следователь Элиэнэпкэ силиэстийэ дьыалатыгар ыҥырыллан кэлэр. Кэпсэтии түмүгэр Федор Давыдов өлөрүөхсүт буолбатаҕа биллэр, экспертиза быһаарыытынан, Давыдов саппыкытыгар биһиллибит хааны эр киһи муннуттан таммалаабыт диэн быһаарар. Ону таһынан, кини дьиэтигэр көстүбүт үс саха быһахха хаан ханнык да эттигэ да, киһи этин эбэтэр тириитин утаҕа да көстүбэтэ.
Захар Салдын куорат прокуратуратын следователиттэн Васюковтан телеграмма тутар, гражданка Александрова Г.С. бэчээттэнэн турар квартиратын алдьатан киирбиттэрин туһунан. Элиэнэп Салдынныырга быһаарынар.
Гелена күннээҕи бэлиэтэнэр дневнигын Захар ааҕан баран элбэх боппуруоска түһэр: “Шофер идэлээх киһи Панкрат Засыпкин Геленалыын сыһыаннара ханна тиийбитэй?, дневникка бүтэһик суруйууга саҥаардааһын баар, ханнык ынырык сонуну истибитий, “С” диэн кимий, өлөрүүгэ Засыпкин кыттыгастаах дуо? ».
Сарсыарда 10 чааска силиэстийэҕэ ыҥырыллыбыт Панкрат Засыпкин кэлбэт. Намылытар диэн от үрэххэ кустуур үүтээнигэр барбытын билэн Элиэнэптээх онно бараллар. Засыпкины булаллар, тугу эрэ кистээбиттии куотунар, үүтээҥҥэ хатанан баран, саанан ытынан кэбиһэр бэйэтин. Судмедэкспертиза үүтээни дьиҥдьийэр, уһаат эркинин түгэҕиттэн кумааҕы харчылар пачкаларын булар.
Зоя уонна Ваня – геологическай факультет студеннара, практика кэнниттэн үөрэхтэригэр Москваҕа көтөн иһэллэр, Свистунов диэн биология институтун научнай үлэһитэбин диэн сымыйалаан студеннар чымадааннарыгар мал уктарар. Зоя сэрэхэчийэн самолет үлэһиттэригэр этэн милицияҕа Свистуновы туттараллар, били уктарбыт мала бороһуогунан сылдьар көмүс буолан тахсар. Салдын оройуонун Томтоҕор сэлиэнньэтин шоферуттан Засыпкин Панкрат Денисовичтан ылбыта биллэр.
Захар Элиэнэп Алескандрова өлүүтүн дьыалата биллибэттик кэҥээн, силиһэ-мутуга ыраатан иһэриттэн мунчаарар. Гелена дьүөгэтэ Клара Винокурова киниэхэ ыалдьыттаабыт ол күн, санаата түспүт этэ диэн этэр, бэһис автобуска ким да Давыдовтаах Александрованы ол күн көрбөтөх, аны Свистунов күөрэс гынна, Засыпкин кыһыл көмүһү хантан ылла. Государство кыһыл көмүһэ хайдах Засыпкин илиитигэр киирдэ? Кыһыл көмүс – Засыпкин – Гелена ... балар ситимнээхтэр дуо диэн боппуруос сытыытык Элиэнэпкэ көтөҕүллэр.
Өймөкөөн оройуонун прокуратуратын следователиттэн Заржедскайтан телеграмма кэлэр, 1981 с. Андычаан үрэххэ киһи өлүгүн булбуттарын, өлүөхсүт кимэ-туга кыайан быһаарыллыбакка дьыала силиэстийэтэ тохтообутун туһунан.
Үс сыл анараа өттүгэр Андычаан үрэххэ икки киһи көмүс сууйа барбыттар биирэ Пашкаренко – Атыыр Оҕус, биирэ Фомичев – Сундуук. Көмүс буланнар Атыыр Оҕус олус уларыйар, көмүһүттэн көҥөнөр, тоҕо кинилиин үллэститиэмий, хаптатан кэбиһиэххэ диэн Сундуугу саанан ытан өлөрөн кэбиһэр.
Челябинскай оперативниктара Пашкаренконы туппуттарын туһунан радиограмма кэлэр. Кини барытын билинэр. Көмүстэрин Таас Дьүлэй диэн хос ааттаах Сурумаҥҥа олорор армяниҥҥа Арташес Маркосяҥҥа атыылаабытын этэр. Арташес Маркосян сааһын тухары сварщиктаан баран, пенсияҕа тахсан олорор.
Захар Захарович Маркосяны тутарга, дьиэтин дьэҥдьийдэргэ санкция ылан Сурумаҥҥа кэлэр. Кэлэн бүтүн куораты атыылаһар толору көмүстээх дьааһыгы булаллар. Оҕонньор барытын билинэр, бүтэһикпэр бырааппын Назар Давидяны кытта көрсүһүннэрин диэн көрдөһөр.
Начальник Хомподоев Элиэнэпкэ эрийэр, Капитолина Александрованы өлөрө сыспыттарын, киниэхэ тиэтэйэрин туһунан. Киэһэ 19 ч. саҕана милицияҕа тыллабыр киирбит Александрова дьүөгэтэ Изамира Полякова кэргэнинээн кэлбиттэрэ, ааны аспыттара Капитолина дөйөн баран дьыбааҥҥа быраҕыллан сытара, газ түөрт камфортката төрдүөн аһыылаахтарын туһунан.
Уруккута тутааччы, самосвал шофера, кэлии таксист Пузатов ханна да табан-түбэн үлэлээбэт Калгановтыын билсэр. Калганов бэйэтин Кабаан диэн ааттанар. Кабаан кистээн көмүс сууйар, Маркосян оҕонньору уонна Сундуугу билэр эбит.
Корней Корнеев Пузатовы кытта сибээстэһэр, киниттэн икки мөһөөх иэс көрдүүр. Пузатов сорудах биэрэр, хас табаарбын (көмүс угуллубут хоруопкалар) илтэҕиҥ аайы иккилии мөһөөҕү төлүөм, кимиэхэ да айахтатыма – бэйэн кэмсиниэҥ диэн сэрэтэр. Арай биир киэһээ сакааһын биир дьахтарга аҕалбытын кэннэ подъездка киирбитигэр милиция кинини тутар.
Элиэнэпкэ үлэтигэр Федор Давыдов кэлэр, Гелена Н «С» диэн буукубанан кими суруйбутун этэр. Эдьиийин Капаны кыра эрдэҕиттэн Сандро диэн ааттыыллара биллэн тахсар. Захар эмиэ Капаҕа кэлэр дьиэтигэр, таарыччы ыаллыы олорор соседтарга киирэр, кыра биэс саастаах Славик уруһуйдарын көрөн баран, массыыналар бу дьиэ таһыгар кэлэн мусталлара биллэр. Элиэнэп тутатына ГАИ-га баран бу массыыналар нүөмэрдэрин уонна кимиэхэ ананалларын быһаартарар.
Барыта орун оннунан түһэн, биллэн тахсар. Капитолина Салдын оройуонугар Томтоҕорго олорор Панкрат Засыпкинныын билсибитэ, Суруман куоракка таксиһынан үлэлиир Пузатовтан Засыпкин киниэхэ кыһыл көмүс аҕалан хаалларара, онтон Свистуновунан соҕурууҥҥу куомуннаахтарга ыытара барыта биллэн тахсар. Капитолина ытыы-ытыы барытын билинэр, ол эрээри Сайсары күөлгэ Геленаны Панкрат өлөрбүтүн этэр. Гелена барытын билэн, көмүһү уорсарын иһин Панкраты уоруйах, милицияҕа тыллыам диэбитин иһин, Панкрат Геляны быһаҕынан анньан өлөрөр уонна Капаны куттуур кимиэхэ да этимэ диэн.
Капитолина балтын олоҕор тахсыбыт иэдээннээх суолу билэр эрээри кистээбит. Кини уоруйахтары кытта кыттыгастааҕа, сибээстээҕэ саарбаҕа суох уонна квартиратыгар өлөрүүгэ холонууну сымыйанан инсценировкалаабыт эбит диэн Захар Захарович Элиэнэп дьыалатын ситиһиилээхтик түмүктүүр.

“Иккиэйэҕин” (сэһэн)
Сидор Сидорович Хабытчаров майгытынан сымнаҕас, наука кандидата, улахан научнай- чинчийэр институкка лаборатория сэбиэдиссэйинэн үлэлиир. Биир сыл Сидор Сидорович университекка лекция ааҕа сылдьыбыта, онно үөрэппит оҕото Сеня билигин Маардаахха Совет председателэ буолбут. Сэмэн Сидоры кустуу кэлэригэр ыҥырар Маардаахха. Дьэ ол курдук Сэмэн дьиэтигэр ыалдьыттыы сытан Сидор уруккутун эдэр сааһын саныыр-ахтар. Кини бастакы тапталын Маняны хоту дойдуга кэлбиччэ көрсөн баран барар баҕалаах.
Сидор армияҕа барыан иннинэ кэлэн Дорофей Давыдовиһы, физикаҕа үөрэтэр учууталы кытта уонна кини төрөппүт кыыһын Маняны кытта быраһаайдаһар. Уол кыыһы олус сөбүлүүр, долгуйар, кыыс сайыһа хаалар.
Институкка үөрэммит, нууччалыы үчүгэйдик билэр буолан, Аҕа дойду сэриитигэр тылбаасчытынан уонна политинформация оҥорооччутунан сылдьар. Үгүс саха уолаттара нууччалыы тылы билбэттэрэ. Саша Такыырап диэн уолу кытта госпитальга билсэллэр, табаарыстаһаллар. Ильскайга кинилиин биир институкка үөрэнэ кэлэригэр ыҥырар Хабытчаров. Үөрэҕин, преподавателлэрин, чуолаан Дорофей Давыдовиһы омуннуу омуннуу хайҕаабыта, Саша ону барытын сэҥээрэ истэр.
Сидор сэриигэ сылдьан бааһырар да, билиэҥҥэ лааҕырга да түбэһэр. Өлүү кинини хаста да бэрт кыранан сыыһа-халты харбаталыы сыһар. Өр билиэн түбэһэн лааҕырга үлэлии сырыттаҕына, Трепынскай диэн имение старостатыгар куонньугунан аты көрдөрө-харайа ылаллар. Биир күн Орлик диэн аты ылар да күрүүргэ быһаарынар, партизаннар этэрээттэрин булуон баҕарар.
Куотан дэриэбинэҕэ киирэр, Рая диэн кыыс дьиэтигэр киллэрэн бааһын сууйар, бэрэбээскэлиир, таҥас-сап биэрэр. Хабытчаров баҕатын хана утуйан, үчүгэйдик аһаан, суунан-тараанан – киһи киһинэн буола түһэр. Рая аҕата Сидоры партизанскай этэрээккэ илдьэр, онно сылдьан атаакаҕа киирэн иһэн искэ таптаран бааһырар, лааҕыр лазаретыгар киирэр, онтон төттөрү Раялаахха кэлэр.
Онтон Өрөгөйдөөх Кыайыы буолбутун истэллэр. Бар дьон санаата көтөҕүллэн, ол күн көр-нар, ырыа-тойук дэриэбинэ үрдүнэн түүнү быһа ньиргийэр.
Раялыын таптаһан, бииргэ олорбуттара иккис сылыгар баран, саахсаланарга быһаарыналлар, оруобуна ыам ыйын 9 күнүгэр, 1945 сыллаахха. Онтон Саха сиригэр барарга быһаарыналлар.
Ильскайга тиийээт тута Дорофей Давыдовичтаахха тиийэллэр, көрсүһүү үөрүүтэ онно баар буолар. Сидор Раяны кытта билсиһиннэрэр, Маня олус хомойор да тугу да таһыгар биллэрбэт.
Харчылара кырыымчыгыттан эбинээри, Дьокуускайга быстах-остох үлэлэргэ сылдьан, кыдьымах киириэн эрэ иннинэ, тиһэх пароходунан Усть-Кукка Раятынаан тиийэллэр. Сидор күһүҥҥүттэн үөрэҕин салҕыыр, онтон Раяны физика кабинетыгар лабораныныан үлэлииригэр кэпсэтэр.
Биир күн иккиэн баһаарга бараллар, онно сылдьан бииргэ сулууспалаабыт Саша Такыырап уолу көрсөллөр. Саша Сидор сэриигэ сылдьан үөрэххэ ыҥырбытын ылынан үөрэнэ кэлбитэ биллэр. Көрсүбүт үөрүүлэрин үллэстэ Хабытчаараптаах куортамнаспыт кыракый дьиэлэригэр кэлэн түүнү быһа сылбархай чэйи кытта курсуйбут килиэби сии-сии элбэх ырыаны ыллыыллар, үҥкүүлүүллэр.
Дьэ ол курдук иккиэн биир курска үөрэнэ сырыттахтарына, Саша Такыыраптыын сыһыаннарыгар күлүк түһэр, этиһэллэр, өйдөспөттөр. Барыта Ардьаанап диэн студент араас сымыйа-кырдьык сонуннары үүннэрэн-тупсаран сэһэргиириттэн.
Сидор ученай совекка комсомольскай тэрилтэ бэрэстэбиитэлэ буолар. Дорофей Давыдович үлэтин дьүүллэһэр мунньаҕа буолар. Ардьаанап туран тыл этэр, сирэйэ-хараҕа суох үлтүрүтэргэ сананар. Саша Такыырап эрэ Дорофей Давыдочи үлэтин көмүскэһэр, кафедра эйгэтигэр бөлөхтөһүү, хобу-сиби тарҕатыы баарын бэлиэтиир, бу барыта бэрт былдьаһыыттан, ордук санааһынтан тахсарын томточчу этэр.
Сидор куоластыыртан туттунар. Онтуката кинини олоҕун устата аалар-эрэйдиир алҕас оҥостор, буруйдаахпын диэн сананар.
Сотору кэминэн Саша Такыырап бүөрэ рак ыарыы буолан балыыһага киирбитин истэн, Сидор көрсө кэлэр да, төһө да кэмсиммитин иһин кыайан эппэт Сашаҕа. Диссертациятын чаҕылхайдык көмүскүүр. Ккэнники Саша өлбүтүн туһунан истэр.
Хабытчаарап Ильскайга икки сыл үлэлээн баран, Дьокуускайга көһөр. Бэҕэһээ сыыһа суолга үктэнэн, суобаһын утарбатаҕа буоллар, бүгүн туох да муҥнуо суоҕа, тырыта-хайыта ыытыа суох этэ кинини. Саша...Маня...Дорофей Давыдович ... миигиттэн тэмтэрийбит дьоннор.
Бүтэһигэр Сидор Сидорович Манятын көрсөн баран куораттыырга сананар. Ол гынан баран Манятыгар тиийээт, кинини көрөөт охтон түһэр, сырдык тыына быстан хаалар. Сүрэҕэ бүтэн баран сылдьаахтаабыта биллэр.

Кинигэ ис хоһоонун кылгастык кэпсээтэ вед. библиотекарь Нария Васильева, СӨ национальнай библиотеката, Оҕо ааҕар киинэ

Неймохов, Егор Петрович.
Сайсары күөлгэ түбэлтэ... : [сэһэннэр] / Егор Неймохов. - Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1988. - 239, [1] с.

Войдите в систему, чтобы открыть документ

Материалы по теме
Вам будет интересно