Илин уонна Арҕаа
Обложка

Илин уонна Арҕаа

Якутскай

Саха сиринээҕи кинигэ издательствота

1978

522 с.

Краткое содержание

Уустук төлкөлөөх Сэмэн уонна Маайа Владимировтар соҕотох уоллара Сэмэнчик Саха сиригэр гражданскай сэрии бүтэн, олох оннун булан эрдэҕинэ, совпарт оскуолаҕа үөрэммит, онтон комсомол Саха уобаластааҕы комитетыгар инструктордаабыт. Кини салгыы идэ талан олох оҥостор туһунан толкуйдаталааҕына, гражданскай сэрии кэмигэр, кыһыллар этэрээттэригэр ат үрдүгэр сылдьыбытын санаталаан кэлэр эбит.
Бу кэмҥэ военкоматтан Приморскай байыаннай оскуолаҕа 3 сыллаах кыһыл командирдар оскуолаларыгар набор буоларын туһунан биллэриини истэн, Сэмэн онно үөрэххэ барарга быһаарынар. Болдьоммут кэмҥэ Саха сириттэн ити оскуолаҕа үөрэниэн баҕалаахтар алта буолан, Гольминка бириистэниттэн дьону таһар “Ольга” диэн баарсанан айаннаан Уус – кут, Листвянка диэн станцияларга тохтуу түһэн айаннаан, атырдьах ыйыгар саҕаланар экзаменнары баттаһа Приморскайга кэлэн, тургутууну баран, байыаннай оскуола курсааннара буолаллар. Манна кэлэн баран Сэмэн, кини төһө да 2 сыл кэриҥэ ЧОН уонна Кыһыл Аармыйа кэккэтигэр сырытта эрээри, хамаанданан турар, олорор диэни билбэт эбитин өйдөөбүтэ. Онтон сылтаан үөрэҕин сыыһа талбыт курдук санаталаан иһэн, умсугуйан, үөрэҕигэр таттаран, ситиһиилээхтик үөрэнэн барар.
Кыһыҥҥы сынньалаҥҥа чугас дьиэлээх курсааннар дойдулаабыттарыгар, хаалбыт курсааннартан бултуу барар этэрээт тэрийбиттэригэр, Сэмэнчик хайалаах талах ойуурдаах сиргэ дьиикэй кабаннар, туртастар суоллара хойуутун бэлиэтии көрөр уонна туртаһы сонордоһо сылдьар баабыр кыылы олох чугастан көрбүтэ.
Сайын оскуолаҕа “Сайыҥҥы лааҕыр” диэн тактическай үөрэх ыытыллар. Манна саамай сылаалааҕынан биир күн 112 км сатыы хааман лааҕыр базатыгар тиийии буолбута. Онтон лааҕырга тиийэн балаакаларга олорон сыалы ытарга, аһаҕас сиргэ сэриилэһии үөрүйэхтэригэр такайыыны барбыттара. Саҥа үөрэх сыла саҕаламмытыгар Сэмэнчик маҥнайгы пулементнай рота наводчигынан анаммыта. Кыһыҥҥы экзамен кэнниттэн 2 курс курсааннарын байыаннай чаастарга отделение командирдарын эбээһинэһин толорор практикаҕа барбыттара. С. Владимиров 3-с Верхнеудинскай стрелковай полкаҕа анаммыта. Отделение командирын эбээһинэһин толорор практиканы полк командира үрдүктүк сыаналаан, Сэмэнчиги үөрэххин бүтэрдэххинэ биһиэхэ сулууспалыы кэлээр диэн ыҥырбыта.
Сыллааҕы үөрэҕи түмүктүүр экзаменнары Сэмэн “туйгуҥҥа” туттартаабыта. Аны сайыҥҥы лааҕырга тактическай үөрэххэ бараары сырыттахтарына Советскай Союз Военсоветын Армия аттаах сэриитин инспектора Семен Михайлович Буденнай кэлбитэ. Ол күн оскуола курсааннарын тактическай үөрэххэ таһаарбыттара. Онно курсант С. Владимиров “Аттаах разведка” командирын эбээһинэһин толорооччу буолбута. Билиини уонна үөрүйэҕи тургутуу кэмигэр кини инспектор биэрбит сорудаҕын эҥкилэ суохтук толорбутун чорботон бэлиэтээбиттэрэ.
1929 сыл от ыйын 9 күнүттэн Приморскай байыаннай оскуола курсааннара 3 күннээх тактическай учениеҕа барыахтаахтар. Курсааннар түүн түрүбүөгэ сигналыттан турдулар. Бу курдук “Кытай Илиҥҥи Тимир Суолга Иирсээнэ” саҕаламмыта. КИТС иирсээнэ тохтооботоҕуттан, 1929 сыл атырдьах ыйын саҥатыгар Василий Константинович Блюхер салалталаах Оһуобай Дальневосточнай Армия тэриллибитэ. Ити түбэлтэ кэнниттэн Сэмэни Приморскай бөлөх Тихоокеанскай дивизиятын Үһүс Верхнеудинскай полкатыгар взвод командирын эбээһинэһин толорооччунан ыыталлар. Онон, Семен Владимиров Советскай Союз Илиҥҥи кыраныыссатын көмүскэлигэр инники кирбиигэ турда.
Манна Китай кыраныыссатыттан 3 биэрэстэлээх сиргэ баар Сачагоу куоракка сатыы уонна кавалерйскай полкалар тураллар. Ити утары турар биригээдэ провокациялыыра элбээбитэ. Амурга түһэр Сунгари өрүс устун босхо уста сылдьар миналары ыытан хас да советскай балыксыттар оҥочолоро уонна катердара дэлби тэптэриллибиттэрин, элбэх дьон сүтүктэммитин кэннэ 3-с Верхнеудинскай полк салалтатыгар Армия штабыттан: “Эһиги ити сүгүннээбэт буолбут китай милитаристарын Сачагоу кириэппэһин гарнизонун хам баттааҥ” диэн ыйыы кэлбитэ.
Сэмэн хамаандалыыр взвода кимэн киирэр рота инники кирбиитигэр баара. Хорсун санаалаах уонна сатабыллаах взвод командирын дьаһалынан Армия штабын бирикээһэ толоруллубута. Пограничниктар “Тревога ” диэн хаһыаттарыгар “Сачагоу геройа” диэн взвод командирын эбээһинэһин толорооччу С. Владимиров хорсунун, сатабыллааҕын, сэрэхтээҕин арыйар ыстатыйа бэчээттэммитэ.
3-с курс экзаменнара бүппүттэрин кэннэ, муус устар 18 күнүгэр, бэҕэһээҥҥи курсааннар оскуоланы бүтэрэн, кыһыл командир аатын ылбыт дьон сабыс – саҥа командирскай форманы ылан кэттилэр. Бу күн киниэхэ аҕата Федор Владимиров Якутскайга өлбүтүн туһунан телеграмма кэлбитэ. Сэмэнчик үөрэҕин бүтэрэн баран, 3 сыл үктэммэтэх ахтылҕаннаах Сахатын сиригэр баран үлэлиир баҕа санаата туолбатаҕа. Кини военкоматка ыыппыт телеграмматыгар, Саха сиригэр вакансия суох диэн эппиэт кэлбитэ. Онон кыһыл командир идэлээх эдэр киһи Илин кыраныыссаттан Арҕаа кыраныыссаҕа ананан Молдавияҕа 36-с Обручутааҕы застава начальнигын көмөлөһөөччүтүнэн үлэлии тиийбитэ. Манна дьон үксэ баайдар сабыдыалларынан олороллоро. Колхозка киириэхтэрин баҕарбаттар. Хайдах эмит кыраныыссаны туораан, Бессарабияҕа олохсуйа барар былааннаахтар. Онон 1930 сыллаахха бэс ыйын бүтүүтүгэр С. Ф. Владимиров аны Арҕаа кыраныысса манабылыгар үлэлиир буолбута. Манна кыраныыссаны кэһии ордук өр олохсуйан олорбут румыннар дойдуларыгар арҕаа талаһалларыттан тахсара. Онуоха эбии кэнники кэмҥэ курааннаан, Днестр уута аҕыйаан, кыһалҕалаах дьон сатыы сылдьалларыгар сөптөөх быһыы – майгы олохсуйан эрэрэ.
Сэмэн бастакы сүрэхтэниитэ эмиэ саастаах румын дойдутугар таласпытын туппута буолбута. Онтон, сотору буолаат, румын саллааттара уонча буолан 4 тэлиэгэлээх атынан кыраныыссаны туораан кэлэн маннааҕы “Коваль садыттан” яблокалары, грушалары, тиэйэн барбыттарыттан, аны икки дойдулар иирсээннэрэ тахсыах курдук буолбутун тобула сатааһын буолбутугар, саҥа үлэлээн эрэр С. Владимиров Турунчу өрүһү быһыттаатахха, уу тахсан, мээнэ сыбыытааһын тохтуохтааҕын эппитин сэҥээрэ охсон, бэйэтигэр ол сорудаҕы сигэнэн кэбиспиттэригэр, эдэр пограничник олохтоох сэбиэт бэрэссэдээтэлин Янковскайга уонна колхозтар партийнай тэрилтэлэрин өйөбүллэринэн туһанан, барыларыгар абыраллаах буолуохтаах быһыты туттаран кэбиспитэ. Манна Сэмэн Советскай Союз кыраныыссалара бары тус – туспа кыһалҕалаах буолуохтаахтарын өйдөөбүтэ.
Сэмэн үлэҕэ ананан кэлээт, Тирасполь куорат “Коммунальнай” гостиница дьүһуурунайа Шура Бруневаны кытта билсибитэ. Эдэр дьон суруйсан билсэллэрэ уонна сотору ыал буолбуттара. Бастакы оҕолоро – уоллара Тираспольга төрөөбүтэ. Сэмэн уолун, кини төрөппүттэрэ Витим үрдүгэр Тайҕаҕа эдэр саастара ааспытын иһин, онно чугаһата санаан, Витя диэн ааттабыта.
Онтон 1932 сыллаахха С. Владимиров Шахталаах заставаҕа үлэлии сырыттаҕына Давид Бакаловы уонна кини быраатын Григорийы кытта сойуолаһыы буолбута. Давид Бухарестка Румыния сигуранатын разведкатын оскуолатын бүтэрбит идэтийбит разведчик буолан, кинини тутар уустуктардааҕа.
Семен Владимирович биирдэ хаһыаттары көрүтэлии олорон, Москваҕа Н. К. Крупская аатынан политическай академия кэтэхтэн үөрэхтээһин отделениетын аһарын туһунан биллэриини ааҕан баран, онно “көрдөһүү” ыыппытыгар анкета бланкатын уонна 1905-1907 сыллардааҕы революционнай хамсааһыннар тустарынан суруйуу ирдэнэрин туһунан сорудаҕы туппута. Сорудаҕы толорон академияҕа ыыппыта. Сайын ортото кинини баҕалаах үөрэҕэр ылбыттарын туһунан бигэргэтиини туппута.
Бессарабия сирэ 1940 сыллаахха Румынияттан босхолонон Молдавскай ССР тэриллибитэ.
1941 сыллаахха капитан С. Ф. Владимиров Когуллааҕы пограничнай этэрээт Колибаштааҕы 3-с комендатуратыгар штаб начальнигынан үлэлиирэ. Сэмэн бэс ыйын 22 күнүнээҕи халлаан сырдыырын Брынза уонна Валены сэлиэнньэлэр икки ардыларыгар көрсүбүтэ. Гарнизоҥҥа сылдьан атаҕар бааһыран, Одессаҕа эмтэммитэ, онтон Москвалаабыта.
Александра Алексеевна уонна Семен Федорович Владимировтар Саха сириттэн анаан – минээн эмтэнэ кэлбит “Россия” санаторийдарыгар Одессаттан барбыттара 30 сыл буолбутун кэннэ эргиллэн кэллилэр.

Кинигэ ис хоһоонун кэпсээтэ Альбина Иванова

Якутскай, Николай.
Илин уонна Арҕаа : роман . - Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1978. - 509, [2] с.

Чтение документа возможно  в помещении библиотеки

Материалы по теме
Вам будет интересно