Маҥнайгы кинигэтэ. ХАРАҤА ТҮҮН

Орто Бүлүү улууһун бастыҥ баайа – Харатаайап кулуба суос – соҕотох кыыһа Маайа саҥа сыарҕа суола тахсан эрдэҕинэ, түннүгүнэн илиҥҥи аартыгынан икки сыарҕалаах аттар иһэллэрин көрөр. Бу анаан – минээн Маайаны көрө Дьаакыбылап кулуба уола Сылластыгас Сүөдэрдиин кэлэн иһэллэр. Дьиэлээхтэр, кэнники кэмҥэ кинилэр кыыстарын көрө кэлээччилэри көрсүбүт аҕай буолан, соччо сэҥээрбэтэхтэр. Кыыстара эмиэ сөбүлээбэтэх.
Маайаны аҕата ыраахтааҕыны өлөрөргө дураһыйбытын быһыытынан Орто Бүлүүгэ олохсута ыыппыт Аркадий Романович Эхов диэн киһигэ үөрэттэрбит. Дьаакыбылаптар Харатаайап кулуба кыыһыттан сириллэн кэлбиттэрин кимиэхэ да биллэрбэккэ ылы – чып кистээн кэбиспиттэр. Ол эрээри Дьаакыбылап кулуба кыыс аатын алдьатар санаатын ситиһээри, хамначчытын Сылгыһыт Сүөдэри ыҥыран ылан: “Миигин биир эдэр кыыс эриэн ыт элэгэр, күөрт ыт күлүүтэ оҥордо. Эн баран ол кыыһы кэргэн ылан кэлэриҥ буоллар. Эн дьонуҥ баайа миэхэ баар. Сокуон быһыытынан, эн хайа күн кэргэн ыллыҥ да, ол баай олоччу эн бас билиигэр бэриллэр”, - диир. Сүөдэр баай ыал батталыттан быыһаныан олус баҕарар.
Кинини маанытык таҥыннаран, улуус суруксутун кытта сүбэлэһэн баран киниэхэ Гаврильев Федор Владимирович диэн уокурук биллэр атыыһыттарыттан бэрт элбэх ылардаах курдук биэксэл диэн доумуоннары оҥороллор. Аны ол биэксэллэри Нам улууһун быраабатын бэчээтинэн туоһулууллар. Нөҥүө күнүгэр Сылгыһыт Сүөдэр ыраах Бүлүү улууһугар аттанар. Саҥа турбут сыарҕа суолунан кэлбит мааны таҥастаах эдэр киһи чэпчэкитик түһэн атын сэргэҕэ баайарын көрө туран Маайа:”Хата бу атыттар курдук, баайбын диэн аарыгырбат киһи кэлбит быһыылаах” дии саныыр. Сүөдэр бу ыаллар кыыстарын дьиҥ чахчы сөбүлүү көрөр. Хампа таҥаратын дьиэтигэр бэргэһэлэнэллэр. Сүөдэр саас кэлиэх буолан дойдутугар төннөр. Уонна сурахтыын сүтэр.
Сайын Маайа Хотоонойо ыамыгар кэлбэтэҕин көрдүү алаас саҕатыгар тахсан Сүөдэри көрсөр. Онно уол:”Эн иннигэр хара буруйдаах, халыҥ аньыылаах киһи кэлэн турабын. Ол барыта үтүө санаата киирэн тойонум миигин ыал оҥороору гынар дии санаан эйигин кэргэн кэпсэппитим. Тойонум Дьаакабылап хара санаалаах миигин манна ыыппытын билбитим буоллар, эйигин бу алдьархайга тириэрдиэ суох этим,” – диир. Кыыс: “Сүөдэр, таптаабыт тайахтааҕы батыһар, сөбүлээбит сүгэһэрдээҕи кытта барсар” дииллэр. Мин эйиэхэ баайгар ымсыыран тахсыбатаҕым, бэйэҕин таптаан тахсыбытым. Мин эйигин кытта барсабын,” – диэн быһаарынан, аттарын мэҥэстэн ыраах айаҥҥа туруналлар. Харатаайаптар кыыстарын сүтэрэн аймана сылдьан баран Сыгынньах ойуун көрүүтүнэн моҥнон өлбүтүн итэҕэйэн, онтон аны кыыс көмүллүбэтэх кута үөр буолбут айдаана буолбутуттан куттанан, дьоно эмэх эмэгэккэ ойууннарынан Маайа кутун иҥэрэн баран чугас халдьаайыга таһааран көмөн кэбиспиттэрэ.
Онтон Сүөдэр Маайатынаан тойонун ааҕар кэлбиттэригэр, Дьаакыбылап уолу ыҥыттаран ылан баран, кини көлөтүн илдьэ сылдьыбыттарын, таҥаһын таҥныбытын, уонна Сүөдэр бу кэмҥэ үлэлээбэтэҕин иһин иккиэннэрин 5 сыл устата ас – таҥас көрдөөбөккө үлэлээн боруостуохтаахтарын иһитиннэрэр. Сөбүлэспэт буоллахтарына суукка дьыала түһэрэриэх буолар. Кулуба ойоҕо Сөдүөччүйэ: “Мин оҕобун, Сүөдэркэбин оонньообутун хотоҥҥо сытытарым буолуо” – диэн сэтэриир. Маайа оҕонньор уолунаан кэлэн барбыт кыһыннарын өйдөөн кэлэр...
Биирдэ Сүөдэр Маайатын көмүскээн кымньыынан Сылластыгас сирэйин быһа охсубутуттан сылтанан Тойон Сүөдэри ыҥыттарбытыгар, кини оннугар Маайа тахсан кырдьыгы барытын этэн туран бэйэтэ аахсан барбытыттан Кулуба куттанан, арай биэксэллэри тутан ылар санааттан, үрээнньигинэн ирдэтих буолбутуттан сэрэхэдийэн, Сүөдэрдээх Маайа Лэгэнтэй атыыһыттааха көһөн бараллар.
Манна Уйбаан Сэмэнэбис диэн үҥсүүнэн дьарыктанар киһи кэлбитигэр, эдэр ыал олохторо хайдах саҕаламмытын, тоҕо манна кэлбиттэрин кэпсээбиттэригэр, маннык көстөн турар хара батталы көрсүбэтэх киһи буолан, үҥсээччи Дьаакыбылап улуус кулубатын кыыһын саакка киллэрбитигэр саат кутуохтааҕын уонна сымыйанан суруйан улуус бэчээтин туһаммытын иһин суукка тардыллыахтаах диэн этэр. Уонна ирдэһэн барар. Каратаевка буолбут түбэлтэни бигэргэтэр сурук көрдөөн суруйбутугар. “Мин биир кыыстааҕым 1900 сыллаахха өлбүтэ. Атын оҕолорум суох”, дэн быһаарыыта суох эппиэт кэлэр. Куорат суутунан да тардыллыбыт дьыаланы ситиһээри Уйбаан Сэмэнэбис Бүлүүгэ бэйэтэ тиийэ сылдьар. Ол эрээри, кыыс аҕата, Сэмэн Харатаайап, кэргэнэ Ылдьааната көрдөһөрө бэрдин иһин бэйэтэ Киллэмҥэ баран, докумуоннаһан, дьыаланы бэйэтин бэчээтинэн бигэргэтиэҕиттэн ыла, докумуон дьэ ыпсыыта кыттан барар. Куорат суутугар Маайаны үөрэппит А.Р. Эхов үлэлиир эбит.
Бу дьыала аны Иркутскай окружной суутунан эргийэн суут уурааҕын быһыытынан, Дьаакыбылаптан биэс мөһөөк харчыны ылан Быладьыымырапка биэриэхтээх буолбутугар, Дьаакыбылаптар улахан дьиэлэриттэн атын баайа суохтарынан, эдэр ыаллар онно көһөн тиийэн олорон иһэн, эмиэ табыллыбакка, сир уларытар санааҕа киирэн Бодойболуурга быһаарыналлар.

Иккис кинигэ. ХАЛЛААН СЫРДЫЫТА

Эдэр ыаллар оҕолорун сүкпүтүнэн туруору таас хайалардаах сирдэринэн айаннаан тиийбиттэрэ бириискэлэргэ үлэ да, олорор сир да суох буолан, кэрийэ сатаан баран син Сүөдэр Тиэхэнэп тыаҕа мас кэрдэр маһын шахталарга таһар үлэни булан, Маайа оҕотунаан Сараапап атыыһыт Федосьевскай бириискэтин лааппытыгар бирикээсчиктэр үлэлэрин хааччыйыыга үлэлээн саҕалаабыттара.
Бу кэмҥэ Илин Кытай сиригэр Россия Японияны кытта сэриилэһэрэ иһиллэр. Иркутскай байыаннай уокуругуттан кэлэннэр эдэр уолаттары саллаакка тутан илдьэ бараллар. Аны сотору буолаат бэрт кистэлэҥинэн ыраахтааҕы рабочайдары ытыалаабытын сонуна тарҕанар.
Сүөдэр кыайара – хоторо бэрдинэн харчыны син булар. Кинилэр Надеждинскай бириискэҕэ бааллар. Биир ыаллар саҥа дьиэҕэ көһүөхтэригэр дьиэри олорбут үүтээннэрин куортамнаһаллар. Лена көмүстээх бириискэлэрин омук дойдутугар атыылаабыттар диэн долгуйуулар буолаллар. “Русская горнопромышленная корпорация” диэн тэриллибит, Лена көмүстээх бириискэлэрэ бары аны “Лена Голдфильс” диэн акционернай уопсастыбаҕа киирэллэр. Мантан ыла рабочайдар экономическай модьуйсуулара элбээн барар.
Бу кэмҥэ Сүөдэркэ Дьаакабылап 3 сылы быһа хаартылыы, арыгылыы сылдьан баран дьэ өйдөммүт курдук, ийэтин сүбэтинэн Сэрбэкэ атыыһыттан үп ылан ыраах тоҥус сиригэр эргинэ тахсар. Лаамы суолунан Өймөөкөөҥҥө тиийэн үгүс түүлээҕи хомуйан улаханнык байар. Онтон Бодойбоҕо ас сыаната биллэ үрдээбитин истэн үгүс арыыны, эти илдьэ 10 сыарҕа таһаҕастаах ат көрөр киһилээх Лэгэнтэйгэ сылдьан ааһар. Күнүс Маайа уолунаан олодохторуна, Сүөдэркэ кэлэн баай атыыһыт буолбутунан киһиргээн ааһар. Сотору баҕар Манньыаттаах уолун, Кушнарев да иннилэригэр түһүөм диэмэхтиир. Онтон 1911-1912 сыллар кыһына кэлиитэ Дьаакыбылап сүүстэн тахса көлөнөн тайҕаҕа тахсан эт, балык, арыы туттарар. Рабочайдар үҥсүүлэригэр аны астарын астымматтара элбиир: сытыйбыт эт, аҕырбыт арыы, уотурба буккаастаах килиэп эҥин диэн. Маннык түбэлтэлэри маннааҕы РСДРП чилиэннэрин чөмчөкөлөрө киин кэмитиэккэ ыыта олороллор. Сотору Иван Волошин уонна Петр Балашов диэн рабочайдар үлэҕэ кэлэллэр. Кинилэр бириискэлэринэн сылдьан революционнай үлэни ыыталлар. Сыыйа бу баартыйа рабочайдарга сабыдыала биллэн барар. Бодойбо рабочайдара араас экономическай модьуйсуулара элбир. Сүөдэр бастаан манна кэлэн баран билсиһэн, кинини бараакка киллэрэн бэйэтин кытта сэргэстэһэ сытан хонон турбут Трошката сотору – сотору кэлэн, рабочайдар мунньахтарыгар бараллар. Сүөдэринэн мас кэрдээччи уонна таһааччы сахаларга листовкалары тарҕатарга көрдөһөр буолан барар. Онтон үлэттэн аккаастаныы стачкалара буолуталаабытарыгар Сүөдэри стачком чилиэнэ диэн баайсан тутан хаайан кэбиһэллэр.
Муус устар 4 күнүгэр Иркутскайтан аҕалыллыбыт Терещенков салайар военнай гарнизонун саллааттара стачкаһыттары утары ытыалаан бараллар. Кэлин биллибитинэн ытыалаһыы түмүгэр 135 киһи өлбүтэ, уонна 398 киһи бааһырбыттара чахчыланар. Улахан айдаан буолар. Сенатскай комиссия кэлэн үлэлиир. Сүөдэрдээҕи Бодойбоҕо киллэрэн камераҕа хаайан кэбиһэллэр, онтон Иркутскайдааҕы пересыльнай пуун диэҥҥэ ахсынньыга диэри туталлар. Онтон сууттаан, хандалы кэтэрдэн баран, Сүөдэри Нерчинскэйтэн чугас Петропавловскай диэн рудникка хаатаргаҕа уурбуттарын туһунан сурук кэлэр. Манна кинини “политическайдар” ахсааннарыгар киллэрэллэр. Биирдэ Сүөдэр атаҕастаммыт хаайыылааҕы көмүскэспитин иһин надзиратель Мордобеев кинини итии күлүүкэннэн сирэйин анньан, хараҕынан көрбөт буолар, хата куорат балыыһатыгар Екатерина Ивановна диэн эмтээччи көмөтүнэн көрөр буолар. Балыыһаттан тахсан, Трофим Алмазов дьонун көмөтүнэн Витимҥэ тиийэн, кинилэр оҥорон биэрбит болуоттарынан устан биирдиилэн көмүсчүттэртэн көмүстэрин былдьыыр Эһэ сирэй Испирдиэҥкэ баандатыгар түбэһэн арахсар. Ону тэҥэ Аҥаар харахтаах ороспуонньук туһунан кэпсээни үллэҥнэтэллэр. Бу кэмҥэ Маачаҕа Сараапаптаах Салаайап куттанан саата суох ханна да быгыалаабаттар. Сэмэнчик ийэтинээн олороллор. Хороччу улаатан эрэр оҕо сайын манна баайдар аттарын манаан аһатар буолан, кыһын оскуолаҕа кэтэр таҥаһын атыытын син булар.
Киллэмҥэ Сылластыгас Сүөдэр Лэгэнтэйгэ аны атыыһыт буолбакка масыанньык үһүбүн диэн үҥсэргээн ааһар. Лена көмүсчүттэригэр туттарбыт эппэр, арыыбар бассыыбай оҥоһууну булбуттар үһү. Аны бэйэбин хаайаары хачыгырата сылдьаллар. Намҥа аҕыйах сүөһүлээхпин, аны ону былдьыахтара диэн ийэм эмээхсин аатыгар суруйтара баран иһэр эбит. Онтон аны ону батыһыннара Илин диэкки улахан аармыйа хомуллан сэбиэскэй былааһы суулларан, урукку ыраахтааҕы кэминээҕи олоҕу чөлүгэр түһэрэн эрэр. Мин ол сэриигэ көмөлтө диэн дьонтон түүлээҕи, кыһыл көмүһү хомуйабын. Онно үрүҥнэр омук сириттэн сэрии сэбин булуналлар диэн таарыйан ааспыттаах.

Үһүс кинигэ. КҮН ТАХСЫЫТА

Бу кэмҥэ Сэмэнчик Губревком сорудаҕынан Маачаҕа тиийэн, борохуотунан сылдьан өрүс умнаһынааҕы сэлиэнньэлэргэ, дьаамнарга ревкомнары олохтоон баран, Аанньаахха Өлүөхүмэ уокуругун үлэлээн иитиллээччилэрин I сийиэһин тэрийэн ыытар. Бу кэмҥэ Сылластыгас Сүөдэркэ Маайаны ытан өлөрөр.
Онтон Сэмэнчик Ревкомтан Н. А. Каландаришвилига дьаам суолунан кистэлэҥ пакеты илдьэн Мурья Дьаамыгар туттарар. Бу этэрээт уһун суолу айаннаан Дьокуускайы булар. Ыстаабын дьоно Дьокуускайга чугаһаан баран бандьыыттар тоһуурдарыгар түбэһэн урусхалланар. Сэмэнчик Строд этэрээтигэр сылдьан Киллэмҥэ Лэгэнтэй атыыһыт дьиэтигэр ордууланан олорбут бандьыыттары сойуолаһыы кэмигэр куотан испит Сүөдэр Дьаакыбылабы охторор.
“Муус устар 27 күнэ. Россия Киин ситэриилээх Комитета. Саха Автономнай Советскай Социалистическай Республикатын тэрийэр туһунан декрет таһаарда,” – диэн Москваттан М. К. Аммосов телеграмматын ааҕаллар. Куоракка үөрүүлээх миитиннэр буолаллар. Биир оннук миитиҥҥэ Сэмэнчик аҕатын көрсөр.

Кинигэ ис хоһоонун кэпсээтэ Альбина Иванова