Народнай суруйааччы романыгар Саха сиригэр гражданскай сэрии 1922 – 1923 сыллардаахха буолуталаабыт түгэннэрин арыйан көрдөрөр.
Түөрт сылы быһа буолбут гражданскай сэрии Саха сиригэр автономия олохтонон Дьокуускайга үлэһиттэр былаастара дьэ кыаҕыран истэҕинэ, “нуучча кырдьаҕас революционерабын” диэн түөһүн тоҥсуммут эсер П.А. Куликовскай былаас хаан өстөөхтөрүн бу үһүс төгүлүн төхтүрүйэн өрө турууларын сүрүн көҕүлээччитинэн буолбута. Кини Саха уобалаһын управляющайа аатыра сылдьан, советскай былааһы эһэн, урукку олоҕу эргитэр күүстэри көрдөөн Г.В. Никифоров, П.А. Кушнарев, Ю.Г. Галибаров курдук олохтоох миллионердарынан, эргиэмсиктэринэн уонна баайдарынан эрэ муҥурдаммакка, оннооҕор Япония, Америка, Англия халыҥ харчылаахтарын өйөбүллэрин ылбыта. Кини бу улахан былаанын олоххо киллэриэхтээх киһинэн Колчак генералыгар Анатолий Николаевич Пепеляевка хараҕын хатаабыта. Ити курдук Пепеляев Сибирскэй добровольческай дружината 1922 сыллаахха балаҕан ыйыгар Аяҥҥа сүөкэнэн баран, Саха сиригэр дириҥээн киирэн, саҥа тэриллибит автономияны урусхаллаан, Сибиир диэки ааһар былааннааҕа. Бу кэмнэргэ сэниэтик Ньылхаанныыр суол айаҕар олорор баай Миитэрэй Аргыылап уола Валерий эмиэ ити тэрээһини өйөөн Артемьевтыын барсыбыта.
САССР ревкома уонна народнай комиссариата “Бары күүһү – Пепеляевы үлтүрүтүүгэ” диэн норуокка туһаайан декларация ылыммыта. Биир түүн эмискэ Валерий аҕатын аахха баар буола түһэн баран, бу диэки кэлэн иһэр генерал Пепеляев тус сорудаҕынан, дружинаны көрсүүнү тэрийэр соруктаах Дьокуускайга ааспыта.
Аргыылап оҕонньор сааһын сиппит кыра кыыһа Кыыча педагогическай техникумҥа үөрэнэ сылдьар. Бииргэ үөрэнэр Томмот Чыычаахаптыын бандьыыттартан өлбүт красноармеецтары саха хамначчытын уола Хабырыыс Хаптааһабы уонна Неваттан сылдьар революционер Миша Иванову көмүүгэ сылдьан баран, Томмот кыһыл былааҕы тутан, Кыычалыын сэргэстэһэ хаамаллар.
Валерий генералтан сорудах ылаат командирыгар Артемьевка тиийэр. Кини Дьокуускайга кими – кими кытта кэпсэтиэххэ сөптөөҕүн ыйбыта. Ол быһыытынан Валерий куоракка облвоенкоматка билигин кыра дуоһунаска үлэлии сылдьар, уруккута ыраахтааҕы офицера, дворянин Эраст Константинович Соболевтыын билсиһэр уонна Пепеляевтан ылбыт сорудаҕын киниэхэ сыҕарыта сатыыр.
1923 сыл саҥатыгар Партия Саха уобаластааҕы I конференцията буолар. Онно Томмот Чыычаахап партия обкомун дьыалатын управляющайыгар кыра сорудахха сырытта. Элбэҕи биллэ. Урут истэн эрэ билэр дьонун көрдө, билистэ. Комсомолец Пепеляевы кытта кыргыһар этэрээккэ суруйтарбытын ГПУ-га Ойуурап следователь көмөлөһөөччүтүнэн анаабыттарыттан соһуйар. Кыыча комсомолга киирэр баҕата, кини баай кыыһа буоларын быһыытынан быһаарыллыбакка хаалла. Бииргэ үөрэнэр оҕолоро кинини баай кыыһа диэн туораталларыттан санаата түһэр. Үөрэҕин быыһыгар балыыһаҕа сиэстэрэ көмөлөһөөччүтүнэн үлэлиир. Валерий Аргылов Соболевтан кыһыллар Пепеляевы утары былааннарын була охсоругар дьаһайбытын сөбүлээбэккэ, ГПУга Ойуурапка кэлэн Валерий тугу кэпсээбитин этэн биэрэр.
Аргыылап оҕонньор соҕотох эрэлэ – уола революционнай трибунал иннигэр ытылларга турда. Кини Артемьевы кытта урукку баай олоҕу эргитэр иһин саа туппута. Бэппэлээйэп кыньыраал бэйэтинэн ыыппыт итэҕэллээх киһитин чыкаалар аһыныах тустара суох. Пепеляев сүрүн күүһүн иннигэр испит полковник Рейнгард батальона Амманы ылбыт.
Кыыча хамначчыт Суонданы кытта от тиэйэ бара сылдьан, бааһыран баран кээһиилээх от иһигэр саспыт красногвардееһы булан ылан, Собоһут оҕонньрдоох балаҕаннарыгар хааллараллар. Кыыс түүн эмтээх биинтэлээх кэлэн уолу бэрэбээскилиир, аһатар. Аргыылаптар Солобуодаҕа көһөн киирэллэр. Онтон аҕата, кыыһа көҥүл сылдьарын сөбүлээминэ, хара күүһүнэн кырдьаҕас киһигэ, Пепеляев дружинатын ротмистра Угрюмовка эргэ биэрэ сатыыр. Военкомат үлэһитэ Соболев Аммаҕа күрээн истэҕинэ, кинини дьадаҥы Тытыгынай оҕонньор кыһылларга төттөрү тиэйэн аҕалар.
Үрүҥнэр Аргыылап оҕонньору аттары буларга көмөлөһөрүгэр сорудахтыыллар. Кини маннааҕы дьон аттарын ханна кистээн кыстата туралларын билэр буолан этитэлээн биэрэр. Онтон сотору буолан баран бэйэтин баар – суох Кэрэмэс Дьоруота диэн атын түүн кистээбит сириттэн уоран бараллар. Өссө кини суолугар айа тардан кэбиһэллэр. Оҕонньор кыл-мүччү өлөр өлүүттэн куотар.
Томмот Валерийы өлүүттэн быыһаан ылан, иккиэн өрүс уҥуор куоталлар. Үрүҥнэр тутан ылан кырбыыллар. Сарсыныгар Пепеляевка киллэрбиттэригэр тойон Аргыылабы билэн маладьыас диэн саннын таптайар. Кинилэр аны иккиэн аттары хомуйууга уонна ас булуутугар сылдьаллар. Аргыылап оҕонньор манна дьиэ куортамнаспыт буолан, уолаттар сылдьан ааһар сирдээхтэр.
Строд этэрээтэ, үрүҥнэр тоһуурдарыгар киирэн биэримээри, Саһыл Сыһыыга туораан Карманов дьиэтигэр олороллор. Пепеляев кыһыллары төгүрүйэн олорон бэриннэрээри болдьох анаабыт кэмэ туолуор диэри төһө сатанарынан окуопа хасталлар. Бөҕөргөтүнэллэр. Болдьох бүппүтүн кэннэ, бэринэҕит дуу, суох дуу диэн ыйыппыттарыгар, кыһыллар эппиэппит бу баар – диэн баран хас да сиринэн салҕааһыннаах ураҕаска кыһыл былаахтарын иилэн баран күөрэччи көтөхпүттэр уонна бастаан симиктик, онтон улам сэниэлээхтик “Интернационалы” ыллаан ньиргиппиттэр. Ити курдук, Саһыл Сыһыыга үрүҥнэр сүрүн күүстэрин бэйэлэригэр үмүрү тардан кыра этэрээт охсуһа олорор. Бэринэр санаалара суох.
Артемьев Валерийы Саһыл Сыһыыга ыҥыттарбытыгар Томмоттуун иккиэн кэлбиттэригэр, Артемьев Томмоту тургутан көрөр сорудахтары толорторор уонна ону – маны кэпсэтэллэрэр. Бу кэмҥэ Артемьев Валерий Аргыылапка өйдөтөн этэринэн, сотору манна кыһыллар кэлиэхтээхтэр, онон биһиги аны куотан илин диэки түһэн Охотскай тоҥустарыгар саһа сылдьан сэриилэһиэхтээхпит быһыытынан, аны аттары уонна үбү- аһы илин диэки күрэтэр сорук турарын биллэрэр. Ньылхааҥҥа көрсүөхпүт. Онно тиийдэхпитинэ ити уолгун миэхэ биэрээр. Адъютант оҥостуом – диир.
Пепеляев Чурапчыттан Курашов этэрээтэ Саһыл Сыһыыга кэлэн иһэрин билэн тоһуурдары тэрийэр да, кыһыллар эрдэттэн билэн, мүччү туттаран иһэллэр. Ити барыта Томмот Чыычаахап чуҥнааччыларын үлэлэрэ этэ. Кини бэйэтин дьонугар:Охоноос оҕонньорго, Лэкиэскэ, Прошкаҕа махтана саныыр. Онтон кулун тутар 2 күнүгэр Билиистээххэ кытаанах кыргыһыыга үрүҥнэр дьэ хотторбуттарын билэн, элбэх сүтүктэнэн баран, илин диэки чугуйаллар.
Мантан олус ырааҕа суох олохтоох Аргыылаптарга тиийэн Томмот Кыычаны кылгастык көрсөн, дьонун кытта илин барсыбакка, хайдах эмит саһан хааларыгар сүбэлиир. Биир күн Валерий дьонун илин көһөртүү кэлбитигэр, кинилэр тэлгэһэлэригэр, холорук түспүтүн курдук буола түспүтэ. Ытыалаһыы саҕаламмытыгар Кыыча Томмоту эрэ хаххалыы сатыы сылдьан таптаран, охтон иһэрин Томмот илиитигэр ылан аата суох алдьархай буолбутун өйдөөн эрдэҕинэ, Валерий кини сүүһүгэр бэстилиэти тирээн баран, чыыбыһын тардан кэбиһэр.

Кинигэ ис хоһоонун кэпсээтэ Альбина Иванова