Түүн үүтээҥҥэ
Обложка

Түүн үүтээҥҥэ

Дьокуускай

Бичик

1994

136 с.

Краткое содержание

Н. Борисов “Түүн үүтээҥҥэ” диэн 1994 с. тахсыбыт хомуурунньугар төрөөбүт дойдутун дьикти айылҕатын буортулааччылар, сокуону кэһэн бултааччылар образтарын, тайҕаҕа буолбут араас быһылааннары ылыннарыылаахтык арыйар.

БЫСТЫБАТ ТУҺАХ
Кыһын ортото ааһан эрэр кэмэ. Сылгыһыт Ньукуу управляющайы көрсөн сылгылары үрдүттэн хоно сылдьан эбии аһатаары оһохтоох балаакка көрдүүр. Сорудахха ыараханнык толоругас майгылаах Ньукуу үлэҕэ бэйэтинэн таласпытын управляющай дьиктиргиир. Ол эрээри сылгыларын билэн харайыаҕа дии санаан көрдөһүүтүн ылынар, эбиитин үбүнэн аванса бэрдэрэр. Сылгыһыт Ньукуу сыһыыга тайахтар аһаабыт сирдэригэр тиийэн илдьэ кэлбит троһунан туһах иитэр. Иккис хонугар тыһы тайах иҥнибитин көрөн Ньукуу үрдүгэр түһэн астаан барар. Ол сылдьан саатын ылбакка тайах оҕотун өлөрбөтөҕөр абаккарар. Биригэдьиир Уйбаныап Ньукууну уорбалаабыта ыраатта. Кини сырыытын суоллаан тыаҕа тайах астаммыт сэмнэҕэр түбэһэр. Ньукуу сылгыны аһатыахтааҕар отун дэлби ыспытын сылгылар тэпсэн кээспиттэр. Кырыарбыт сылгылар эрэйдээхтэр халыҥ хаарга хасыһан соролоһо тураахтыыллар эбит. Ол иһин иккис кырыныытыгар Ньукууну соруйан суолга тохтотон, бэрэмэдэйдээх малын сүөкүүрүгэр модьуйар. Утарылаһаары гыммытын ферма кыргыттарыгар көмөлөһүннэрэн акт суруйан, Совет депутатыгар туттарар.
Ньукуу браконьердаабытын нэһилиэнньэ уопсай мунньаҕар дьүүллэтэ милиция следователэ тахсарын туһунан кулууп иннигэр биллэрии тахсар. Ньукуу дьиэ кэргэнэ санаа баттабыла буолан сарсыҥҥы күнү кэтэһэллэр. Кэтириис үлэлиир хотонугар тиийбитэ дьүөгэ дьахталлара үөрэ-көтө көрсүбэтэхтэр, аат эрэ харата ыраахтан дорооболоспуттар. Кини кэргэнэ көҥүлэ суох кыһын аайы тайахха туһахтыырын билэр этэ да бопсубатаҕа. Онон тахсыбыт алдьархайга бэйэтин кыттыгастааҕынан ааҕынар. Эбэлэрэ Алааппыйа эмиэ санааҕа баттатан түннүгүнэн кэлэр-барар дьону одуулаһар. Оскуолаҕа үөрэнэр уоллаах кыыһы оҕолор сойуолаһан сордообуттар. Ньукуу киэһэ дьиэтигэр киирэн тас көрүҥэ биир күнүнэн кэхтибит кэргэнин Кэтирииһи, кырбаммыт дьүһүннээх-бодолоох уолун, илистэ ытаабыт мөрсүөннээх кыыһын, номнуо оронун булбут эбэлэрэ эмээхсини көрүтэлээтэ. Кинилэри уоскутар табыгастаах тыллар өйүгэр киирбэтилэр. Тиһэҕэр оҕолор маннааҕы оскуолаҕа үөрэнэртэн таһыччы аккаастаннылар. Ийэлэрэ кинилэри батыһыннаран Бүлүүгэ олохтоох дьонноругар күн сарсын көһүөх буолла. Ньукуу кырдьаҕас ийэтиниин дьиэлэригэр иккиэйэҕин хаалыахтара үһү.
Кулуупка следователь сааланы муҥунан тоҕуоруспут бөһүөлэк олохтоохторугар силиэстийэнэн дакаастаммыт Ньукуу буруйун сиһилии кэпсээн иһитиннэрдэ. Ньукуу быһаарыытыгар хас да сыл тайахха туһахтаабытын туох баарынан ыраастык билиннэ. Олохтоохтортон хас да киһи тыл эттэ. Дьыала суут дьүүлүгэр ыытыллар буолла. Киэҥ саалаҕа ньилбэктэригэр тайаммыт, турар күүһэ эстибит Ньукуу соҕотоҕун олорон хаалла...

ЫТЫЛЛЫБЫТ БУУЛДЬА
Пахом оҕонньор тайахчыт дьарыктаах буолан совхоз ис-тас үлэтигэр кыттан хамнас аахсыбат. Күтүөтэ куорат уола Конон тыаҕа тахсыһан тайахха хаамсаары үлэспитэ ыраатта. Конон тайах көнүлүн уонна карабин ботуруонун булан илдьэ тахсыахтаах. Оҕонньор сирин-дойдутун көрдөрөн, сэргэхситэн төнүннэрэр бигэ санаалаах. Күтүөтэ Конон болдьоспут күнүгэр таҕыста. Харчытын харыстаан тайаҕы ытарга лицензия таһаарбатах. Кыыл бултаныахтаах оройуонуттан атыылаһыллыахтаах үһү диэн судургу быһаарда. Пахом оҕонньор күтүөтүн батыһыннаран тыатааҕы балаҕаныгар тиэтэйэ-саарайа хомунан таҕыста. Түөттүүр ыам ааһыыта Пахомнаах тыа быыһынан батысыһан истэхтэринэ, иннилэригэр ыт үрэн маргыйда. Сотору ыттар тыһылаах атыыр тайаҕы күөйэ көтө сылдьалларыгар тиийдилэр. Иккиэн тэҥҥэ ытан тыһы тайаҕы таптылар, атыырын куотан истэҕинэ буулдьа ситтэ. Оҕонньор күтүөтүнээн охторбут кыылларын үрдүгэр түһэн астаатылар. Сотору бөһүөлэккэ Пахом оҕонньор көҥүлэ суох тайаҕы бултаабытын үҥсүбүттэр үһү диэн сурах кэллэ. Биир күн оҕонньору Совет хонтуоратыгар ыҥыттардылар. Председатель сарсын следовательга киирэрин туһунан бэбиэскэ туттарда. Көҥүлэ суох бултаабытын билэн прокурорга кини үҥсүбүт эбит. Айылҕа харыстабылын күүһүрдэр сокуоннарга олоҕуран, мантан инньэ браконьердары барыларын уодьуганныыр буолбуттар. Айылҕа баайын араҥаччылыыр комиссия тэриллэн нэһилиэккэ үлэлиэхтээх эбит. Быраабыланы кэһэн бултуур дьонтон дьаарайдара Пахом буоларын истэн, оҕонньор кыыһыран ааны хайа быраҕан таҕыста. Киэһэ табаарыһын Сэмэҥкэни кытта сүбэлэһээри дьиэтигэр ыҥыттарда. Күтүөтэ Куонааны дьыалаҕа эрийэ сылдьыахтара диэн куттанарын быктарда. Сэмэҥкэ Пахому батыһа сылдьыбыт курдук буолуохтааҕын сөбүлэннэрдэ. Ыстарааба элбэҕиттэн биири эрэ билиниэм диэн Сэмэҥкэҕэ кыыл төбөтүн, баллырын илдьэн кистэтиэх буолла.
Милиция отделыгар Пахому Соловьев диэн следовательга ыҥырдылар. Пахом утуу-субуу ыйытыллар боппуруостарга эппиэттээтэ, биир кыылы өлөрбүтүн туһунан кэпсээтэ. Кини бөһүөлэккэ хаалан хас да күн кэтэһэр буолла. Следователь аны куораттааҕы булт тэрилтэлэринэн туруорсан, вертолет сакаастаан аҕалтарбыт. Пахомунан сирдэтэн Кырбыйдаах үрэҕэр тахсан браконьердаабыт миэстэтигэр боротокуол суруйан киириэхтээх үһү. Оҕонньор ыйбыт сиригэр тиийэн следователь кэрэһиттэрин батыһыннаран сири-уоту барытын чинчийдэ, сурунна. Өссө биир тайах табыллыбытын уонна иккиэ буолан сылдьыбыттарын тута сэрэйдэ, биллэ. Төннөллөрүгэр Пахом дьиэтиттэн саха быһахтарын, тыаҕа кэтиллэр атах таҥастарын, сааны, тыһы кыыл атахтарын, хас да кырбас эти дьэҥдьиир оҥорон уоппустаан ыллылар. Ульяна эмээхсин ыалдьан балыыһаҕа киирбитин Пахом көҥүллэтэн тиийэн көрүстэ. Сокуоҥҥа олоҕуран билиммэтэҕин иһин, Пахому силиэстийэ хаайыытыгар уктулар. Пахом эрэйдээх санаата хараастан, балыыһаҕа киирбит кэргэнин аһынан эркин диэки хайыһан сытта. Биир сарсыарда следователь ыҥыран ылла. Экспертиза түмүгүнэн икки киһи тайах тириилэрин сүлбүтэ арылхайдык көстүбүт. Оҕонньор доҕорун Сэмэҥкэни көмөҕө илдьэ сылдьыбытын билиннэ. Следовательга Сэмэҥкэ ону эмиэ туоһулаата да сиһилии кыайан быһааран биэрбэтэ, онон кырдьыгынан кэпсииргэ күһэйилиннэ. Нөнүө күнүгэр Пахом следователь хоһугар утары көрүһүннэрэн олорон доппуруостааһыҥҥа ыҥырылынна. Пахом истэн олордоҕуна Сэмэҥкэни доппуруостаан кырдьыгы кэпсэтиннэрдилэр.
Пахом кыыһа Дарьяҕа аҕатын хаайбыттарын, онтон сылтаан ийэтэ балыыһаҕа киирбитин туһунан илдьит кэлэр. Конон бу кэмҥэ кырдьаҕастары аһыммакка бэйэтин туһунан эрэ толкуйдуур. Дарьяҕа оҕонньордоох эмээхсин моһуогурбут дьылҕаларын туһунан дьоҥҥо кэпсиирин бобор. Биир күн салайааччыта Конону хоһугар ыҥыттарар. Браконьердаабытыгар хомуруйан туран бэбиэскэни туттарар. Конон дэлби ыгылыйар, санаатыгар оҥорбут сааттаах быһыытын киһи барыта билэр, сэтэрии көрөр курдук. Сарсыныгар билиммэттии санаалаах следовательга тиийэр. Сэмэҥкэни киллэрэн көрдөрүүтүн ылаллар, бигэргэтэрин эрэйэллэр. Ол тухары Конон тыаҕа оҕонньордуун сылдьыспытын ончу мэлдьэһэ олорор. Следователь ыйыытынан аны Пахому киллэрэллэр. Оҕонньор күтүөтүгэр туһаайан оҥорбут буруйугар эппиэттиэхтээҕин этэр. Эмээхсинэ бопсубутун үрдүнэн хаһан да тайаҕы бултаабатах киһини саалаан-саадахтаан хара тыаҕа угуйбутун кэмсинэр. Пахом саҥаран истэҕин аайы Конон тэмтэрийбит олоҕун, таас дьиэни ылара сотуллубутун эрэ санаан ылар.
Сотору кэминэн бөһүөлэк олохтоохторугар суут дьүүлүнэн Пахом оҕонньор күтүөтүнээн көҥүллэрэ быһыллыбытын, оттон Сэмэҥкэ кыһалаҥ үлэҕэ ууруллубутун туһунан сурах кэлэр.

ТҮҮН ҮҮТЭЭҤҤЭ
Ахсынньы бытарҕан тымныыта. Үүтээҥҥэ Даар оҕонньор бултаан муспут түүлээҕин бэрийэр. Ол олорон киниэхэ: эмээхсинэ Огдооччуйа тииҥ бэргэһэтэ эргэрбитин, учууталлыыр кыыһа Өкүүчэ сонугар саҕа наада буолбутун, кийиитэ Марыына күндү түүлээҕи ирдиирин, аны Сэбиэт председателин кэргэнэ Маайыс түүлээх үлэспитин туһунан араас санаалар киирэллэр. Ол гынан, бу барыта кини тус баайа буолбатах, совхозка хамнас аахсар үлэһит эбээт. Бу олорон эргитэ санаан көрдөҕүнэ, бултаабыт түүлээҕин уора-көстө уһаарарыттан сүүйтэриилээх бэйэтэ эрэ хаала турар эбит. Туттарар түүлээҕэр араас аныгы төлөбүр эбиллэн утары хамнас ааҕыллан, уоппускаҕа төлөнөр үпкэ кубулуйан бэйэтигэр эргийэн киирэрин ситэ өйдүү илик муҥа буоллаҕа. Аны былааны ситиһиилээхтик толоруу диэн эмиэ туһунан бочуот. Даар кырдьаҕас быйыл дэлэччи бултуйда. Атын сонордьуттардыын куоталаһыыга атах тэпсэн аахсар кыахтанна. Бүтэһиктээх быһаарыыны ылбыт Даар булчут өйө-санаата дьэнкэрэн, чугаһаан ньилбэгэр уурбут Моойторугун төбөтүн имэрийэ олордо.

СААРБА СУОЛА
Аринин ииппит туһаҕар саарба түбэһэн үөрэн-көтөн төннөн истэ. Үүтээнигэр дьон баарын билэн, хаары тарыйан тозовка саатын, бүгүҥнү бөһүйбүт булдун кичэйэн кистээтэ, үрдүнэн төттөрү-таары тэпсэҥнээтэ. Балаҕаҥҥа милиция следователинэн үлэлиир Барахсаанап, булт уопсастыбатын салайааччы Солдатов, Совет депутата Иванов уонна милиция отделын шофера Степанов дьонтон киирбит үҥсүүнү бэрэбиэркэлии кэлбиттэр. Үүтээн муостатыгар кыстаммыт бултуур тэрилин арааһын, сөрөммүт троһун, имиллибит уонна имиллибэтэх тириилэри булбуттарын үрдүнэн, Аринин буруйун таһыччы мэлдьэспитэ. Манна кини куобаҕы туһахтыырын быһаарбытын да иһин силиэстийэ хаайыытыгар олордубуттара. Силиэстийэ саҕаланыаҕыттан буруйун билиниминэ бэйэтэ да эриллибитэ, следователи да эрэйдээбитэ.
Суут Аринин үлэлиир тэрилтэтин кыһыл муннугар ыытылар буолла. Дьон тоҕуоруһа муһунна. Уон алта саарбаны көҥүлэ суох бултаабытын экспертиза түмүгэ чуолкайдаабытын үрдүнэн, кини билигин даҕаны буруйун билинэр санаата суох турар. Суут хас да чаас устата барда. Айылҕа баайын харыстыыр сокуону кэһэн хоромньуну таһаарбытын иһин Аринины үс сылга болдьохтоон көҥүлүн быһарга прокурор этии киллэрдэ. Аринин эргиллэн, кэтэһэн олорор кэргэнигэр хайыста. Кинилэр иккиэн олохторун биир түгэнин өйдүү биэрдилэр. Үс сыллааҕыта кэргэнэ Катя саарба тириитинэн кистии-саба эргиниэххэ диэн кикпитэ. Аринин сайын устата саарбалыыр туһунан санаа ыаһаҕа оҥостубута. Ол сылыгар биэс киистээх тыаттан киирбитэ. Онтон ыла улам өйө-санаата уларыйбыта. Ол охсуутугар бу сууттанан эрдэҕэ. Билигин кэргэнинээн дьылҕалара быһаарылларын кэтэһэн, ыраахтан көрсөн олордохторо...

ӨЙМӨКӨӨН ТЫАТЫГАР
Биир кыһыҥҥы күн совхоз булчута Киристэпиэл Лебедев хонор сиригэр тиийээри айаннатан иһэн саа сытарын булан ылар. Ону кытта эргэ рюкзак холбуу баалла сылдьар эбит. Хаары тарыйбыта, киһи өлүгэ тахсан кэлэр. Бу быһылааны быһаарарга силиэстийэ ыытыллар буолла.
Автобаза механига Афанасий Васильев уоппускатын ылан сынньанаары, уолун Коляны батыһыннаран, Өймөкөөҥҥө тиийбиттэр. Бултаан-балыктаан, дуоһуйа сынньанан, оскуолаҕа үөрэх саҕаланыан эрэ иннинэ уолун илии тутуурдаах дойдутугар атаарар. Бэйэтэ салгыы уоппуската бүтүөр диэри балыктыы хаалар. Биирдэ өрүс кытылыгар эһэ оҕото сылдьарын көрөн бултаһарга быһаарынар. Сарсыныгар сүнньүөх саатын ииттэн ол сиргэ балыктыы барар. Уонча хаамыылаах сиргэ эһэ суоһурҕанан ырдьыгыныырын истэн саанан ыппытыгар, адьырҕа кыыл киһиэхэ саба түһэр.
Эһэҕэ убахтатан кыаммат буола сытан рюкзагын сиэбиттэн кумааҕы, харандаас булан дьонугар суруйар. Эрэлин сүтэрбэккэ көмө кэлэрин бүтэһигэр диэри күүтээхтээбит. Олоҕун иһин охсуһар ыар түгэнигэр олоҕор ситэ оҥорботоҕун, адьырҕа кыылыгар сааламмытын кэмсиммит. Кырачаан оҕолоругар кэриэс тылын анаан хаалларбыт. Эһэҕэ соҕотох киирэр кутталлааҕын булчут барыта билэр. Ардыгар итинник түбэлтэлэр тахсаллар...

Кинигэ ис хоһоонун кылгастык кэпсээтэ ведущай библиограф Саргылана Илларионова СӨ Национальнай библиотеката. Оҕо ааҕар киинэ

Уус, Николай
Түүн үүтээҥҥэ : [кэпсээннэр] / Николай Борисов ; худож. И.И.Лебедев. - Дьокуускай : Бичик, 1994. - 134, [2] с.

Войдите в систему, чтобы открыть документ

Вам будет интересно