Бу сэһэн кинигэни элбэхтик сөбүлээн ааҕар, билиэн-көрүөн баҕалаах Охоноос диэн уон сэттэлээх бэрт сэргэх уол аатыттан кэпсэнэр. Дьэ бу Охоноос биирдэ Сэмэккээн Дьөгүөрэ диэн эдэр киһи «түүҥҥү ойохтооҕун» истэн дэлби дьиибэргиир уонна өрүү ону ырыта саныыр буолан хаалар. Биирдэ ыкса күһүн куобахтаан иһэн былыргы ыал өтөҕө турар ырааһыйатыгар тиийэн кэлэр. Онно утуйар-утуйбат сынньана олорон түүлээх сонноох үчүгэйкээн бэйэлээх кыыс утары хааман кэлэрин илэ курдук көрөн олус соһуйар. Ол кыыс уол түүлүгэр хаста да көстөн ааһар. Кыһын хаар үллүктүү түһэ турдаҕына Охоноос эмиэ ол өтөххө тиийэн уруккутун саныы олордоҕуна илэ-бодо атах тыаһын истэр. Онтуката борооскутун көрдүү сылдьар Тамара диэн ис киирбэх ыалын кыыһа буолан хаалар.
Охоноос уруккутун курдук кыргыттары кытта оонньоһо-күлсэ сатыыра умнуллар, түүлүгэр киирэр кэрэчээн Кылбааратыгар ким да тэҥнэспэт буолан барар. Биирдэ куобахтыы сылдьан суолга быстаран Төлөн Ньукулайдаахха хонор. Уолга түүн Кылбаара кэлэн хоонньугар киирэн сытыһар. Сарсыарда Төлөн оҕонньор “Сэмэккээн Дьөгүөрэ курдук буолан эрэҕин, быыһаныахха наада, орто дойдуга да үчүгэй кыргыттар бааллар” диэн уолу кытта кэпсэтэр, кэлэ сылдьарыгар этэр. Үс хонон баран тиийбитэ, оҕонньор Бүлүү куоракка ас-үөл ыла барарыгар уолу доҕор буолан барсарыгар көрдөһөр. Куоракка тиийэн Төлөн оҕонньор уолу килэйбит-халайбыт таҥара дьиэтигэр сырытыннарар. Төннөллөрүгэр соруйан «эмтии» таҥара дьиэтигэр илдьэ сылдьыбытын, киһиэхэ ыал буолара, оҕолоноро улахан суолталааҕын туһунан оҕонньор үтүө санааттан эппитин Охоноос дьэ өйдүүр.
Охонооско түүн аайы да буолбатар Кылбаарата кэлэ турар. Дьиктитэ диэн кини хайдах таҥастаах буоларын санаата да, оннук таҥныбыт буолар. Кылбаараттан ордук ким да баар буолуон сатаммат курдук. Биирдэ Охонооско Төлөн оҕонньор кэлэн аймаҕа Тамара кыыс улаханнык ыалдьан сытарын, кинини ааттаан ыҥыртарбытын тиэрдэр. Сарсыныгар ыарыһаҕы баран көрсө тиийбитэ, кыыһа кэтэспэтэх өттүттэн этиилээх буолан биэрэр. Ол курдук, бу орто дойдуга үөрэхтэн ордук туох да күндү суох, онон Якутскайга иккиэн баран үөрэниэх диэн уолу соһутар. Кыыс хорсун санаатыттан уонна киниэхэ кыахтаах, көмө-тирэх буолар киһи курдук көстүбүтүттэн Охоноос чэпчээн хаалар.
Мантан ыла Охоноос үөрэммит киһи диэн саныыр буолар, оннооҕор Тамара ыалдьа сытан үөрэнэрин эрэ саныыр дии. Үөрэххэ тардыһар санаатыттан Кылбаара биирдэ эмит охсуллан ааһар буолар. Саас кус кэтэһэн олорон нухарыйан ылбытыгар, Кылбаара харахтара уу баһан куба буолан илин диэки көппүтүн көрөн хаалар.
Сайын Тамаралыын борокуотунан Якутскайга үөрэх туттарса айанныыллар. Хас да хонон куоракка тиийэн икки мэндиэмэннээх “бааһынай дьиэтигэр”түһэллэр. Техникумҥа докумуоннарын биэрэн ый аҥара күүтэллэригэр хата уопсайга хос биэрэллэр. Кинилэргэ көмөлөспүт Миитэрэй диэн уол ону сууйабыт диэн харчы көрдөөн Охонооһу арыгылата куорат “күүлэйдьит”кыргыттарыгар илдьэр. Онно бастакытын арыгылаан, өлө сыһан, аны Рита диэн уопсайыгар дылы атаара кэлбит кыыстыын ол дьиэҕэ төттөрү төннөр. Иккиэйэҕин эрэ арыгылыы олорон Кылбааратын санаан иэйэн-куойан түүҥҥү кыыс туһунан Ритаҕа кэпсии олордоҕуна, Кылбаара утары устан кэлбитин Рита эмиэ көрөр.
Тамара Охонооһу сүтүктээн хоһуттан ыҥыттаран ылар уонна биир нэдиэлэҕэ Хатас ходуһатыгар хомуурга бииргэ барыахха диэн этии киллэрэр. Кинилэр биир бөлөххө түбэһэн үлэлиир буолаллар. Биирдэ Охоноос Тамараны саныы сытан тэһийбэккэ балааккаттан таһырдьа тахсан хаампыта кыыһа бу утары иһэр. Тамаралыын арааһы кэпсэтэн кыыс кини туһунан элбэхтик саныырын, дуоспуруннааҕын, урут билбэтэх өртүттэн көстөн уол сүрэҕэр ордук чугаһыыр. Мантан ыла Охоноос уол наар Тамараны эрэ саныыр буолан хаалар, кинилиин көрсүбэтэҕинэ хайдах да тулуйуо суох буолар. Нэдиэлэ түргэнник ааһан Тамара этиитинэн үөрэхтэригэр кыһаллыах буолан тылларан бэрсэллэр.
Экзаменнарын этэҥҥэ туттаран уопсайга дьиҥнээхтик олохсуйан үөрэнэн киирэн бараллар. Тамара активистка бэрдэ, Охоноос киниттэн хаалымаары кинигэ ааҕан аралдьыйар. Ааҕыы алыбар ылларан үөрэммэккэ да ааҕа эрэ сытыан баҕарар буолар. Ол сылдьан биирдэ охтон балыыһаҕа сытан биирдэ өйдөнөр. Аттыгар баар Тамараттан ыйытан билбитэ сүрэҕэ улаханнык ыалдьар эбит диэн буолар. Охоноос балтараа ый балыыһаҕа сытарыгар Тамара күн аайы кэлэ-бара сылдьар.
Саас эмискэ Төлөн оҕонньор ыалдьыттыы тиийэн кэлэн соһутар. Тамараҕа чэйдээн, Охонооһунан сирдэтэн, оҕонньор аара үрүҥ арыгы ылан куоракка баар Көстүүнэй олбуорга тиийэллэр. Бу сир оҕонньорго улахан суолталана сылдьыбытын уол бүтэйдии сэрэйэр. Төлөн куоракка ыалдьа сытар Кунаах Куонаан диэн үөлээннээҕин көрсө кэлбит эбит. Оҕонньор кэпсииринэн хаартыга элбэх харчыны сүүйэн киниэхэ куһаҕан дьон хараҕа хатаммыт. Дэлби арыгылатан таһырдьа тоҥон өллүн диэн сыыртан тоҥуу хаарга анньан кэбиспиттэр. Онно Кунаах киһитэ суоҕун өйдөөн, таһырдьа хаарга булан ылан өлүүттэн быыһаабыт. Төлөн оҕонньор Охоноостуун Кунааҕы көрсө киэһэлик дьиэтигэр бара сылдьаллар.
Охоноостоох Тамара тыа оҕолоро буолан бииргэ сылдьалларыттан кыбыстар курдуктар. Уолу олоҕор Кылбааралана сылдьыбыта баттыыр курдук, хайдах эрэ Тамара иннигэр айыылаах курдук сананар. Төлөн Ньукулай дьиэлиэн иннинэ оҕолору кытта көрсөн “эдэрдэригэр холбоһоллоругар, оҕотуттан билсэр бигэ эрэллээх буолар, ыал мааныта буолуоххут” диэн бэйэтин санаатын тиэрдэр. Оҕонньор Тамараҕа Кунаах биэрбит кыһыл көмүс манньыаттарын кэриэс курдук бэлэх биэрбитигэр оҕолор олус үөрэллэр.
Таптыыр сүрэхтэргэ муҥура суох дьоллоох саас, сайын ааһаллар. Күһүн Охоноос сыбаайбатыгар сиэнэр тыһаҕаһы көрдүү сылдьан урут сылдьыбыт өтөҕөр туоруур. Туох эмэ биллиэ диэн олоро сатаан баран ыллык устун истэҕинэ мутук кэлэн түһэр. Туймааран ылбытыгар Кылбаара көстөн ааһарга дылы буолар. Өйдөнөн кэлбитэ Тамара кэлэн кини таһыгар турар эбит. Тамара хаһан да урут бу курдук уратытык, дьиктитик көрө илигэ. Охонооско таайтаран кырачаан киһилэниэхтэрин эппитигэр, уол тугу да диэн билбэккэ туран хаалар.
“Түүҥҥү кыыс” сэһэҥҥэ эдэр киһи олоҕор көрсөр араас дьикти түбэлтэлэрин автор уустаан-ураннаан көрдөрөр. Биһиги биир таптыыр суруйааччыбыт Бүөтүр Тобуруокап киһи сирдээҕи дьоло – ыал буолуу, оҕо төрөтүү буоларын туһунан ыччакка бэрт тиийимтиэтик тиэрдэр.

Кинигэ ис хоһоонун кылгастык кэпсээтэ ведущай библиограф Илларионова Саргылана СӨ Национальнай библиотеката. Оҕо ааҕар киинэ