1210 сыллаахха дьыл ыпсыытыгар үгэс быһыытынан, уорукка бастаахтары мунньан Моҕуоллар өйү-санааны түмэллэр. Алтан улууһун түгэҕиттэн ыла эбии түһээн түһэрэн ас-үөл эгэлгэтин Хобо Кумах кэйээрин ыксатыгар хоро тастылар. Ону кытары сэриигэ дьон бөҕөнү хомуйдулар. Ханьыы(Хань омук ) халыҥ. Төһө баҕар сэриини туруоруон сөп.
Чыҥыс-Хаан хаһан эрэ Алтан-Хааны кытары хайаан да күөн көрсүһүөхтээҕин бэрт эрдэттэн өйдөөбүтэ.
Алтан-Хаан сэриитин баһылыктара эмиэ Моҕуоллар аанньаны санаан кэлбэтэх буолуохтаахтарын сэрэйэллэр. Бэйэ-бэйэлэрин утары кыргыһа сылдьыбыт дьон бу кэнники эмискэ биир модун баһылык тула күүскэ түмсэн чугас ыалларын сэриилээн ылаат аны, Алтан-Хаан сиригэр ыга анньан кэллилэр дии. Моҕуоллар билиҥҥитэ чаҕылхай, чэгиэн ыраас өйдөөх -санаалаах дьон үөскээн эрэллэр. Хара Кытай Кур - Хаана Харыаһын Султаанын кытары бүтэһик кыргыһыыга күүс тэҥнэһиитэ көстүбүтүттэн дьиксинэн олорор. Ити аата урукку кыаҕа ааһан эрэрин туоһулуур.
Дьаргыдай Хаан суһал дьаһалынан Кытайдар уотунан уһуурар уонна эстэр сэптэрин үөрэтэ кэлбитэ уонча хонно. Арай уоту хаайан, ол күүһүнэн төлө тэбэн тахсар тэрил эбитин биллилэр. Күөхсэй Сабарах көмөтүнэн Кучулук Хара Кытайдар баһылыктарыгар итэҕэлгэ киирэр. Киниттэн көмөлтө ылан Найманнарын илдьэн Ыртыыс үөһэ тардыытыгар олорор икки кыахтаах уустарын бэриннэрэн кыаҕыра түһэр. Бу кэмҥэ Моҕуоллар бэйэлэрин кэмнэригэр улуутуйан аҕай олорбут Мэркииттэри, Кэрэйииттэри, Найманнары кыайан бэйэлэригэр холбонон кыаҕыран испиттэрэ. Сүбэтэй сэрии сэбин- сэбиргэлин сыымайдыырыгар бастатан туран охтонооччулар саҥа охторун көрдө-иһиттэ. Онтон Кытай уустара оҥорбут уотунан уһуурар, умайар уонна эстэр сэптэрин, тааһы тамныыр тэриллэрин үөрэттилэр эрээри уустуктардаах эбит. Арай ити уоту хаайан, ол күүһүнэн эстэр тэрил буолан арыыта да тохторо бэрдиттэн ытааччыга кутталлаах буолсу. Онон сымнаҕас тирииттэн дьоҕус иһиттэри тиктэрэн туттары тобулан эрэллэр. Тааһы тамныыр тэрили эмиэ тупсарары тобулан баһылаан эрэллэр. Кучулук Хара Кытайдар сэриилэрин сөгүнэ буолбутун истэн Найманнар үөрүүлэрэ үксүүр. Ону мэҥэһиннэрэ аны уоллара Дьүллүкү Кур-Хаан күтүөтэ буолбутугар Найманнар Күөхсэй Сабарахха сыбыытаан барбыттара. Ол кэннэ, аттыларыгар кэлэн түһүнэн кэбиһэллэр. Кырдьаҕас Кур-Хаан бэйэтин солотун аргыый күтүөтүгэр биэрэн эрэрин кырдьаҕастар сөбүлээбэттэр.
Сүбэтэй Чапчыйаал киин күрүөмүлүн анныгар хара сэриилэрин хомуйан аҕалар. Күрүөмүл аана аһылларын кытары ахсаана биллибэт кытайдар тоҕо анньан тахсыбыттарыгар сэрииһиттэр уонна олохтоохтор буккуһан хаалбыттара. Моҕуоллар сааһыттара киһи бөҕөнү охтороллор. Онуоха кытайдар таас эркин аан аттыгар турааччылар үрдүлэригэр үөһэттэн уотунан уһуурдан айдаан бөҕөтүн таһаараллар. Күрүөмүлтэн тахсар кытай сэриилэрэ ырааппаккалар бөлөх-бөлөх олорунан испиттэрэ. Сүбэтэй хара сэриитин быыһыы сылдьан улаханнык эмсэҕэлээн сытар. Чапчыйаал самныбытын туһунан ыар сурах кытай сэриитигэр сүллэр этиҥ буолан ньиргийэр.
Хаан Алтан -Хааны кытары туруулаһар кэмигэр Хоту Туматтар үс төгүл өрө тура сылдьыбыттарын хам баттаатылар. Уонча сыл биллибэккэ олорбуттара, аны эмиэ күөдьүйэн эрэллэр. Соҕуруу Таҥыыттар эмиэ төбөлөрүн көтөҕөн эрэллэр. Кинилэр торҕо суолун тутан олорор буолан дөбөҥнүк байаллар. Мэркиттэри саба баттаатахха сатаныыһы.
Найманнар Хара Кытайдарга кэлэн утары хыйыһыннартаабыттар. Онтон аны Арҕаа дойдуга аҥардастыы айбардаабыт Харыаһын Султаана Махамбыат баар. Хара Кытайдар бу эргин барыларын баһыйар күүстээх сэриилээхтэр. Кэлин сылларга Дьүлүкү Кур-Хаан кырдьыбытынан дьаһаллара- дьаһахтара бэркэ сатарыйбыт. Хара Кытайдары кытта хайдах эмит хаана-бааһа суох быһаарсан арахсыбыт киһи. Султаан бэйэтинэн улахан сэриини эрэ баһылыыр. Кучулугу кытары сирдэрин быһаарсан тураллар. Сүбэтэйдээх Дьүүччү Мэркииттэри төгүрүйэн баран бэриннэрбиттэр. Султаан Сартыаллары таҥнарыыга күтүрээн ол диэки айдаан бөҕө тахсыбыт. Тайманнар бүтүннүү биһиги илиибитигэр киирбиттэрэ уонтан тахса сыл буолла. Ол туһунан Курбуһи-Хотун-Хаан ыйааҕа баар. Онон бары күрээйэхтэр Хотуннарыгар төннүөх тустаахтар. Аны Хара-Кытайдары биир санаалаах кыттыгастаах ааҕабыт. Кинилэр син-биир бэйэбит хаан-уруу дьоммут. Маннык муҥура суох тэнийэ турар сатаммата өйдөнөр. Кыайан кэмигэр көрбөтөххө, бачча сыралаһан олохтоммут Ил илин-арҕаа, хоту-соҕуруу ыһыллан хаалар куттала баар.
Дабаан быйыл 26 сааһын туолла. Моҕуол сэриитин бары сүһүөх үөрэҕин толору барда. Дьамыыхаҕа сыл аҥаара тиҥсиктээбитэ биллэр суолу хаалларбыт. Кинини киһи барыта “Били Дьамыыха тэҥсигэ уол” диэн билинэллэр. Кытай сэриитигэр түбэһэн билбитэ-көрбүтэ эмиэ элбэх. Сылтан сыл аайы моҕуоллар сирдэрэ кэҥээн иһэр. Султааны кытары букатыннаахтык иллэһии туһунан кэпсэтиини ыытан илии тутуһан кэпсэтиэхтээх илчилэринэн кимнээхтэри ыыталларын бэрт өр сыымайдаабыттара. Дабаан Хааҥҥа ыҥырыллан киирэн Султааны кытта сирэй көрсүүлэрин тэрийэр сорук ылар. Ити ыккардыгар Эллэйи түргэнник тэрийэн Хоту ыытар быһаарыы ылыныллар. Дабаан Хаан аатыттан Махамбыат Султааны кытары кэпсэтиини кыайа-хото тутан ыытан төннүөҕүттэн кини иннигэр-кэннигэр сүүрээччилэр элбээтилэр. Кырдьаҕас Кур-Хаан сыыйа – баайа бэйэтин олбоҕун күтүөтүгэр биэрэрдии оҥосторун Хара-Кытай бас-көс дьоно сөбүлээбэттэр. Тураар баһылыга Хайырхаан Дьэс күрүөмүлгэ Дьамаал диэн сэрииһити өлөрбүттэрин бэҕэһээ Моҕуоллар диэн аатыран кэлбит атыыһыттары барыларын дьакыйан кэбиһиэхтээхтэр эбит. Дьиҥнээх Чыҥыс-Хаан илчилэрэ бүгүн-сарсын кэлиэхтээхтэр үһү. Отураар тойотторо түүн хараҥа түспүтүн кэннэ биэс сүүсчэкэ өлүгү аппаҕа таһааран көмтөрөн кэбиспиттэрэ. Сарсыныгар Дьэстэн Хайырхаан кэлбитигэр дьонноро дьулаан сонуну кэпсии тоһуйаллар. Моҕуоллар илчилэрин көрүһүннэрэр түһүмэллэрэ эмиэ дьэ кэллилэр. Түөкүттэр суолларын хайарга бүтүн аттаах мэҥэни нүкэрдээх сэрииһиттэри ыыталлар. Баара-суоҕа көс аҥарын кэриҥэ илин диэки баран иһэн тосту туора хаҥас туораан өрүскэ тахсыбыттар. Сэрэйдэххэ эрдэ бэлэмнэнэн турбут оҥочолорго олороот ханна барбыттара биллибэккэ мэлийэн хаалбыттар.
Чүүйэ уолун кытары олус үлүмнэһэ айаннаан дьонугар кэлбитэ 20-чэ хонно. Төрөөбүт-ууһаабыт Сэлэҥэтигэр кэлэн көрсүһэр күннэрин ааҕа сырыттаҕына илдьиттэр кэлэн Чыҥыс-Хаан ыйааҕын ааҕаллар: ”Сорҕон Сура хос сиэнин, Түмэтэй Тойон Чымбай сиэнин, мэҥэнэй уонна Илчи тойон Дабаан уолун Чымбайы Отурар күрүөмүлүн баһылыгынан аныыбын”. Отурар баһылыга биэһин туолбута. Онтон Арҕас оҕонньор Курбааны быыһыыр туһугар түбүгүрэ сылдьар. Уол түбэһиннэриигэ киирэн биэрбит курдук. Сэргэнэ хочото Курбаан түөрт саастаах кыыһыгар ананар. Хаан ыйааҕа сурукка түстэ. Арҕас оҕонньор бигэ бэлэмнээх тойоттор киэҥ кэккэлэрин иитэн таһаарда. Хаан уолаттара Кэҥээбит Ил илин - арҕаа, хоту- соҕуруу хайысхаларынан тарҕанан олохсуйан бардылар. Сотору буолан баран Арҕаа аттаммыт Дьууччу ааттаммат ыарыыга ылларбытын туһунан сурах кэлэр. Онтон сааһыары – сайын сир-дойду сиэдэрэйдик симэнэн турар кэмигэр бэйэтин оннугар иккис уолун Батыйы хаалларан барбыт. Дьууччу барбытын кэннэ Хаан отуора хамсаабыта оннугар кыайан киирбэтэҕэ. Ол эрээри, санаатын ситэ толорбутун билинэн чэпчээбитэ. Дьиҥнээх дьол диэн сирдээҕи олох ыар бурҕалдьытыттан босхолонуу эбит буоллаҕа. Тулуй аҕатын таһыгар төрүт ууһу тутан хаалар.

Кинигэ ис хоһоонун кэпсээтэ Альбина Иванова