Талааннаах прозаик Анастасия Сыромятникова айымньыларыгар дьахталлар уобарастарын арыйыылара дьон болҕомтотун ордук тардаллар. Бу кинигэҕэ “Кыыс Хотун” роман III – IV сорохторо таҥыллан кинигэ икки бастакы чаастарын ис хоһоонун салгыы арыйаллар. Манна ааптар, бастатан туран, саха сиригэр саҥа олох хайдах быһыылаахтык олохтоммутун Ньургууна Таскина, ол эбэтэр Кыыс Хотун, дьылҕатынан арыйан көрдөрөр.

Роман саҕаланыытыгар төрөөбүт дойдутуттан туора көрүллэн, эрдиитэ суох болуокка быраҕыллан, Хоту муустаах муора кытыытыгар тиксибит кыысчаан, эрэйи эҥээрдэнэн сылдьан, аны бу Алдан тардыытын Арыттаах диэн икки от үрэх быыһыгар томтойбут күөх хонуулаах алааска кэлэн турар. Бу кэмҥэ манна Ыраах баар муҥур Ыраахтааҕы тойон былааһа эстибитин туһунан дьон бэйэ – бэйэлэриттэн истиһэн билбит кэмнэрэ ойууланар. Салгыы эргэ олохтон тутуһааччылар уонна саҥа олоҕу тутааччылар мөккүөрдэрэ, утарыта туруулара ойууланар. Кыыс Хотун Ыраахтааҕы эһиннэ да, маннааҕы чыыннар – хааннар эмиэ эстэллэр диэн сабаҕалааһыны саҥаны сэҥээрээччилэртэн Логинтан, Мэхээччэттэн истэрэ. Манна даҕаны, сахалар олохсуйбут алаастарыгар, дьон таҥаһа – саба мөлтөҕө көстөр. Кыыс көрөрүнэн манна эмиэ, муора кытыытыгар соҕотоҕун балыктаан аһаан сылдьар дьадаҥы Буокай оҕонньор курдуктар элбэхтэр эбит.
Бу билбэт сиригэр, арай тугунан эрэ кинини бэйэтигэр тардар дьоҕуурдаах Бочуона Саҥас баар. Кинини манна “оҕо сыппатах дьахтара” диэн ааттыыллар эрээри, дьиҥэ кини, Бороскуобуйа - Кыыс Хотун төрөппүт ийэтэ буолар эбит. Кыыс кыра эрдэҕинэ, Кыталыктаахха олордохторуна учуутал Василий Макарович кини ийэтин булаары, атын улуустарга, нэһилиэктэргэ суруйа сатаабыта да, кыыс ийэтэ көстүбэтэҕэ. Билигин бу сири - дойдуну барытын биир киһи бас билэр. Акыым атыыһыт.
Прокопий Чөрөктүүрэп хамначчыт этэ. Баттаммыттар эрэй кыһалҕа баайдартан тахсарын арааран өйдүүр буолбуттара. Кыыс Хотун нэһилиэк эрэпкиэмин бэрэссэдээтэлэ Чөрөктүүрэп сорудаҕынан мунньахтары тэрийтэлээн революция соруктарын кэпсиир. Онон, дьон Саҥа олох диэн тугун дьэ өйдүөх курдуктар. Куоракка улахан будулҕан буолбутугар, бастыҥ баай киһи куоппут. Бу былдьаһыктаах кэмнэргэ Петя Петров Василий Макаровичтыын куоракка бааллар. Салгыы Александр уол эмиэ, кинилэри кытта биир санааланан, хайдах быһыыга – майгыга сылдьан өрөбөлүүссүйэ уонна саҥа олох саллааттара буолан тахсыбыттара ромаҥҥа эмиэ итэҕэтиилээхтик арыйыллар.
Биир дьыбардаах сарсыарда Арыттаахха быыпсай кинээс дьиэтин таһыгар “сыгынньахтар”сыарҕалаах аттардаах кэлэн, эрэпкиэм мунньаҕын уурааҕын толорон Быыпсай кинээс Баһылай Кириллин бурдугун ордугун тутан тиэйэн бараллар. Бу түбэлтэ нэһилиэгин дьонуттан куттанар дьиэни билбэтэх муҥур тойон утуйар уутун аймаабыта. Хамначчыттар мунньахтарыгар сылдьыбыт уола илии баттааһыннаах докумуонун көрдөрөн туран, ох курдук оҥостубут хамначчыттар уонна дьадаҥылар, икки салҕааһыннаах апмаардаах бурдугун тиэнэн барбыттарыгар, халыҥ баайдаах, соторутааҕыта нэһилиэк муҥур тойоно, утарылаһар кыаҕа суоҕун билинэригэр эрэ тиийбитэ.
Ити курдук ордук бурдуктаахтартан бэйэлэригэр сөп буолары хаалларан баран, онтон ордугун биир мээрэй бурдуга суох хаалбыт дьадаҥыларга уонна хамначчыттарга түҥэтэлээн кэбиспиттэрэ. Бу тэрээһиҥҥэ эдэр эрчимнээх Кыыс Хотун дьаһайар уонна салайар дьоҕура көстүбүтэ.
Аны харалдьык тахсыбытыгар ыһыы сирин кыһалҕата сытыырхайан барбыта. Ону баттаһа куоракка былаас былдьаһыытын кутталлаах кэмнэрэ кэлэн “чөрөктүүрэп урууларын ” хаайталаан, сорохторун дойдуларыттан үүртэлээн эрэр сурахтара маннааҕы дьадаҥылар саҥа былаастарыгар эмиэ кутталынан суоһуур. Аны Чөпрөктүүрэп бэйэтэ улаханнык ыарытыйар. Салгыы өрөбөлүүссүйэ дьыалата самныбатын туһугар эрэпкиэмнэр бары илиилэригэр саа-саадах да ылыахтаахтарын туһунан уопсай ылыныыны эмиэ Кыыс Хотун сатабыллаахтык дьаһайан саҥа былаастар өссө биир дьоһуннаах ситиһиилэнэллэр.
Онтон биир күн эрэпкиэмнэр саҥа мунньустан эрдэхтэринэ, мунньахтара Чөрөктүүрэп дьиэтигэр буолар үһү диэн бары онно тиийбиттэригэр, ыалдьа сытар эрэпкиэм бэрэссэдээтэлэ эттэ:т”Чэ, өрөпкүөм урукку бэрэссэдээтэлэ этэринэн, аны эрэпкиэм саҥа бэрэссэдээтэлинэн Ньургууна Борокуоппуйабына буолар,” – диэн туран дуоһунаһын саҥа салайааччыга туттарбыта. Ити курдук сиэрдээх быһыыга – майгыга, нэһилиэккэ эрэпкиэм салалтата Кыыс Хотун илиитигэр киирбитэ.
Саҥа былаас кэскиллээрдээх дьыалатын Кыыс Хотун эрэллээхтик салҕаабыта. Бастатан туран, кини докумуоннары ааҕа – үөрэтэ сылдьан Чөрөктүүрэп “Күөх биэдэмэс” диэн докумуоннарын булан ылан сиһилии үөрэппитэ, бу урукку бэрэссэдээтэл нэһилиэк сирин үллэриитин былаана этэ. Манна нэһилиэк сирэ дэһээтинэтигэр тиийэ – ханна төһө сир баара ыйыллан баран, өссө хайдах быһыы барыахтааҕа эмиэ торумнаммыт этэ. Ол быһыытынан эрэпкиэм чилиэннэрэ бары сүбэлэһэн баран арыы сирин уонна Харыйалаах алааһы ситиинэн мээрэйдээн ыла – ыла бэлиэ мастары батары анньан испиттэрэ. Ханнык сир кимиэхэ тиксиэктээҕин сэрэбиэй быһыытынан быһааран сир түҥэтиинин курдук уустук үлэ эмиэ быһаарыллыбыта.
Ону сотору кэминэн уруу малааһыныгар нэһилиэк дьоно бары мустубут кэмнэрин туһанан, аны сири маннык үллэриини ылыннаран куоластатан кэбиспиттэрэ. Атын нэһилиэктэн урууга ыҥырыллыбыт дьон нэһилиэк саҥа баһылыга эдэр кырасыабай кыыс – дьахтар Ньургууна Таскина дьаһалын сөҕө – махтайа биһирээн тарҕаспыттара.
Салгыы кыһыллар – үрүҥнэр диэн атааннаһыы кытаанах кырыылардаах кэмнэрэ кэлэн ааһыталаан, олохтоохтор үчүгэйдик оннуларын була илик олохторун эмиэ аймаабыта.
“Туругур, төрөөбүт, кыһыл Саха сирэ”! Хороччу улаатан эрэр Чуурай уол тэтэрээтин Таскин диэн суруйбут эбит. Ньургууна атын сиргэ дьахталлар холбоһуктарын салайа барар буолбут. “Миигин манна Саха сирин революционнай комитета дьахталлар үлэлэрин салайыыга үлэҕэ анаата,” – диэн олохтоохтук кэпсээн барар саҥа боломуочуйалаах Ньургууна Прокопьевна.
Ити курдук, соторутааҕыта буорга – сыыска буккулла сылдьыбыт хамначчыт кыысчаан сатабыллаах салайааччы буолан, дьон болҕомтотун тардан саҥа олоҕу тута сылдьар. Кини сатаан өйдөтөр, быһаарар дьоҕурунан дьону бэйэтигэр тардар аналлаах. Онон, Ньургууна Таскина - Кыыс Хотун – саҥа олох дьоһуннаах салайааччыта буолан таһаарыылаах үлэ үөһүгэр сылдьар.

Книгу пересказала Альбина Иванова