Саха сирин хотугулуу – илин иэнигэр Индигир уонна Халыма өрүстэр тардыыларыгар былыр – былыргыттан Улахан уонна Аччыгый Халарача күөллэри тула улуро – чилар, атыннык эттэххэ юкагирдар олорбуттар. Бу киэҥ туундараҕа кыыл табалар уонна кырсалар элбэхтик ууһуур буоланнар, улуро дьоно сүрүн дьарыктара бултааһын уонна түүлээҕи таҥастааһын буолар. Кинигэҕэ юкагирдар олохторо XIX үйэ бүтүүтүн саҕаттан сэһэргэнэр. Юкагирдар бэйэлэрин төрүттэрин номохторугар киирбит Идэлбэй бухатыыртан ааҕыналлар. Кини бэйэтин сүрдээҕин кыанар буолан өрүстэри, күөллэри ыстанан туораталыыр үһү. Кыыл табалары эккирэтэ сылдьан ситэн бултуурун туһунан номохторго киирбит. Ону таһынан уос номоҕо буолан Ханидуо (хотой) уонна Халерхаа (хопто) тустарынан номох араас көрүүлэрэ тарҕаммыттарын сэҥээрии буолар.
Аны Халымаҕа бэрт соторутааҕыттан нуучча киһитэ Черик – ойуун диэн кэлэ сылдьыбытын сөҕө – махтайа кэпсииллэр. Ити биллиилээх ученай И. Д. Черскэй туһунан кэпсэтэллэр эбит. Онтон юкагирдар ортолоругар Охоноо диэн бостуук уол үтүө майгытынан уонна сатабыллаах үлэтинэн дьоҥҥо биллэн – көстөн, улаханнык ытыктанар киһи буолан, аата – суола киэҥник тарҕанан барбыт. Якутскай куорат улахан тойотторуттан Охоноо Курилы юкагир кулубатынан ааттыыр туһунан кумааҕы тиийэн кэлбит. Онон, кини Якутскайга баран бэчээт ылан уонна туундаратыгар дьаһаах хомуйуохтааҕын билэн төннүбүт.
Өлүөрэ туундарата Үөһэ, Аллараа Халымалары уонна илиҥҥи чукчалары ситимниир сир ортото буола түспүт. Манна ааттаах ойууннар түмсэн улахан кыырыы, көрүүлэниини эмиэ тэрийэллэр. Юкагирдар кулубалара Куриль уонна сахалар атыыһыттара Маамакаан буолан дьону ойууннааһынтан уонна хараҥаттан таһаарар баҕаттан таҥара дьиэтин туттарыах буолан биир санааҕа кэлэллэр. Ол курдук, ааҕан – суоттаан баран, кинээс 600 кырса тириитин хомуйуохтааҕа, оттон Маамахаан ону куоракка атыылаан тутууга туох наада буоларын Халыма суолунан миэстэтигэр тиэйэн аҕалыахтааҕа. Дьон ойууннары итэҕэйэллэр, эрэнэллэр, эмтэтэллэр. Ол гынан баран ойууннар бэйэлэрин истэригэр тоҕо эрэ биир ньыгыл буолбаттар. Тус – туспа көрүүлээхтэр бааллар. Паайпаатка диэн удаҕан кыра оҕо эрдэҕиттэн маачаха ийэтиттэн таһыллан улаапыт буолан, уйулҕата чараас. Кини иирэн ыалдьа сылдьыбытыгар ааттаах – суоллаах ойууннар кэлэн көрүүлэнэллэр. Манна саха удаҕана Төкүйэ бэйэтин кыаҕын дьоҥҥо итэҕэтэр. Ол эрээри ыарыыны кыайбаттар. Онон, Паайпатка бэйэтэ оҕолоноро уонна Тачаанаттан туспа олороро буоллар уоскуйан чөлүгэр түһүөҕүн быһаараллар.
Өнүүйэ өрүскэ 3-4 сылга биирдэ улахан дьаарбаҥка тэрийиллэр эбит. Халарачы туундаратыгар дьаарбаҥканы аан бастаан Америка атыыһыта Томпсон, онтон кэлин киниттэн быдан эдэр Олаф Стивенсон тэрийэллэр. Манна сүнньүнэн атыы - тутуу, мэнэйдэһии буоларын таһынан, дьон өссө араас күрэхтэһиилэри сэҥээрэр буолаллар. Бу кэпсэнэр кэмҥэ ыытыллыбыт дьаарбаҥкаҕа бастаан маамыкта күнэ буолбутугар Пураама кыайан – хотон тугут тириилэрин түүрбэтинэн бириис ылар. Сарсыныгар литэмэч оонньууга кыайыылаах буолан биир баайыы хатан табах сэбирдэхтэрин бириис тутар.
Ол эрээри, Америка баайа Томпсон дьахталларга иннэ бириистээх сүүрүү күрэҕин тэрийбитигэр, сүүрээччилэр иннэ туһуттан бэйэ – бэйэлэригэр кыырт курдук түһэллэрин бары да олуона көстүү буолбутун бэлиэтээн, сөбүлээбэтэхтэр. Бу тэрээһин кэмигэр эмиэ Туундара дьоно хараҥа итэҕэлин таҥара итэҕэлэ солбуйан дьон хайаан да сүрэхтэниэхтээхтэрин туһунан кэпсэтии буолар. Куриль Таҥара дьиэтэ тутулларыгар 20 тириини хомуйан бастакы бэрэбинэлэри булбутун туһунан иһитиннэрэр. Паайпатка оҕолонон, уолугар Саайыра диэн ааты иҥэрэн, бэйэтин бэйэтэ дьаһанан сылдьар.
Биирдэ кулуба Куриль ойууннар хайдах турукка киирэллэрин билэ сатаан бэйэтэ көрүүлэнэн көрөөрү ыарахан сүгэһэри ылыммыт. Тачаана киниэхэ бэйэтин дүҥүрүн биэрбитин, ону кулуба алҕас хайа быраҕан кэбиспитигэр, удаҕан өлбүтүгэр айдаан буолар.
Куриль ити түбэлтэ кэнниттэн дьон киниттэн тэйэ туттарын билэн, аны Төкөйөнү Өлүөрэҕэ ыҥыраары Сиэн Күөлгэ илдьит ыытар. Төкөйө кыырар тэрилин ындыыланан ыҥыырдаах атынан тиийэн кэлэр. Кини үчүгэйдик кыырбытыгар, дьон уоскуйа быһыытыйан үөһэ тыыналлар.
Кыһын бастакы хаарынан соһуччу куораттан тойон кэлэн сайын буолбут аймалҕаны ыйыталаһан баран, Курилы кулубатынан хаалларар эрээри, “дьон итэҕэлин күлүү гыныма. Түһүлгэлэр олохторо нус – хас буолуохтаах,” диэн тоһоҕолоон этэр. Тойон олохтоохтор Таҥара дьиэтин тутуутугар көҥүл ыла сатыылларын эмиэ өйөөбүтэ. Ол эрээри икки кэпсэтиилээхтэр, юкагир кулубата уонна саха атыыһыта Маамахаан 600 кырса тириитин хантан булалларын тобула иликтэрэ.

Кинигэ ис хоһоонун кэпсээтэ Альбина Иванова