Саха народнай поэта, П.А.Ойуунускай аатынан Государственнай премия лауреата Рафаэль Баҕатаайыскай “Мөһүүрэлээх бөтүүктэр” сэһэнин 1959 с. суруйбута. Сэһэн перестройка кэминээҕи куорат оскуола оҕолорун, эдэр ыччат олоҕун сиһилии көрдөрөр.
Сэһэн сүрүн геройа, Балтазавр Варласов – мөҥүрүөн сарыннаах, үрдүк уҥуохтаах, өһөстүк дьүкүччү көрбүт 17 саастаах бөҕөс. Кини атастара – Ерофей, Зиновий уонна Шамай. Биир этэрээт хамаанда тэринэн, бэйэ-бэйэлэригэр хос аат бэрсэллэр, ол курдук Балтазар – Зубр, Ерофей – Агдам, Зиновий – Перец, Шамай – Шампан диэн бэйэлэрин ыҥырсаллар. Бу оҕолор ахсыс-тохсус кылааһы бүтэрэн бараннар, сайынын ускул-тэскил сылдьан таах көрүлүүллэр, дьонтон харчыларын, арыгыларын былдьыыллар.
Кинилэри утарсар бэрээдэктээх уол Эрнест. Кини табаарыстара – Агданов Данилка, Башлыков Адам, Васильев Варлам, биир оскуолаҕа үөрэнэн доҕордоһуулар “көмүскэнэр бөлөх» тэринэллэр. Эрнест Балтазардыын атааннаһыыларын кэнниттэн.
Милиция учаастактааҕы инспектора Долгуров Трофим Терентьевич, Эрнест таайа буолар, кинилэргэ ыалдьыттыы кэлэн баран, көрдөһөр Эрнестан “миэхэ көмөлөс” диэн. Уонна Кулаковтар диэн сэниэ ыал дьиэтин халаабыттарын этэр, ону били Балтазардааҕы Шамайдааҕы уорбалыыр, кинилэри кэтии-маныы сылдьарыгар, Шамайдыын ыга билсэригэр сүбэлиир.
Онуфрий Иванов – Мүчүк диэн хос ааттаах Кэтэх Кирилэлиин, Шамай кииринньэҥ аҕатын кытта биир кэм хаайыыга сыта сылдьыбыт эдэр киһи. Бииргэ төрөөбүт Назар диэн бырааттаах. Совхоз үлэтиттэн куотан киирэн, билэр дьонунан кэпсэтиннэрэн Якутскай куорат ГПТУ-гар завхоһунан үлэлиир буолар. Кэтэх Кирилэ кэргэнин Ирина балтын Натальяны кытта билсэн ыал буолаллар. Мүчүк Натальяны баайын-дуолун, дьиэтин-уотун, малын-салын, аһын-үөлүн эрэ иһин кэргэн ылар. Мүчүк мөдөөн, ол гынан баран дьээбэлээх, сорох дьон этэринэн «үөннээх майгылаах» эбит буоллаҕына, быраата Назар сытыы-хотуу, судургу көнө. Убайа үпкэ-аска олус баҕалаах, сүрэҕэ суох, чэпчэки үлэҕэ иһиттэн тардыстыылаах, көрү-нары, арыгыны-күүлэйи батыһымтыа эбит буоллаҕына, Назар олус сүрэхтээх, босхоҕо ымсыырбат, чэпчэки олоххо умсугуйбат, дөбөҥ тапталга тардыстыбат уол. Кини ГПТУ-га туттарсан киирэр, Ася диэн кыыстыын билсэллэр. Ася Балтазар бииргэ төрөөбүт эдьиийэ буолар. Ол гынан баран Балтазар Назардыын ыга билсиэн баҕарарын биллэрэр. Оттон Ася Назартан көрдөһөр быраатын көнө суолга туруорарыгар. Балтазар эрдэттэн Эра диэн эдьиийин дьүөгэтин сэҥээрэ көрөрүн билэннэр билсиһиннэрэргэ былааннаһаллар.
Түү сирэй диэн куорат иһээччитэ, ааттаах уоруйах, хаайыыга сыта сылдьыбыт киһи. Кэтэх Кирилэлээххэ сотору-сотору биллэн кэлэр, арыгылатар. Шамай аҕатын, ийэтин арыгылатарын иһин уол олус сөбүлээбэт кинини.
Биир сарсыарда Балтазар (Зубр) дьиэтигэр сыттаҕына Шамай кэлэн Перецтаах Агдам дьиэни халааннар милицияҕа тутуллубуттарын кэпсиир. Зубрдаах Шампан сэрэххэйдийэллэр, Перецтаах Агдамы соччо будуруспат, табаарыстаспат курдук туттуохпут диэн быһаарыналлар милиция доппуруостуур түгэнигэр.
Милиция инспектора Долгуров Кулаковтар ыаллар дьиэлэрин кимнээх халаабыттарын билэр. Ол Кэтэх Кирилэ, Түү сирэй уонна Адаархай соторутааҕыта эмиэ хаайыыттан босхоломмут киһи, түптэх үлэтэ суох дьон. Борохуолкаҕа суумкаҕа көмүһү, күндү түүлээх бэргэһэлэри уга сылдьан атыылыылларын билэр. Долгуров уонна учуутал Раиса Дмитриевна Русланова оҕолору көннөрөн иитиини сэргэ, кинилэр төрөппүттэрин уонна туораттан сабыдыаллыыр улахан дьону (бичтэри) кытары күүстээх үлэни ыытыахха диэн биир кэлим санааҕа кэлэллэр.
Мүчүк аҕатыттан телеграмма тутар ийэтэ ыараханнык ыалдьыбытын туһунан. Автовокзалтан автобуһунан айанныыр. Кумах Сыыр диэн сиргэ тохтоон Туу Сирэйи, Адаархайы кытта билсэр тэҥҥэ арыгылыыллар, сарсыарда өйдөнөн уһуктубута биир да харчыта суох буолар, саҥа атастара харчытын сойботон баран куоппуттара биллэр. Салгыы суолга тахсан, ааһыгас массыынаҕа куоластаан айанныыр. Дьиэтигэр кэлбитэ киниэхэ телеграмма ыыталларын кэннэ ийэтэ өлөн хаалаахтаабыт буолар. Ол тухары Мүчүк арыгы иһэрин эрэ толкуйдуур. Аҕатыттан куорат аттынааҕы соҕотохсуйан турар дьиэни миэхэ биэр, «дарственнай» бэлэхтиир сурук оҥор диэн көрдөһөр, даача оҥостор сыалтан.
Долгуров Зубрга сорудах биэрэр Түү Сирэйдээҕи кытта ыкса доҕордоһон, тугу соруйалларын толорон, тугу кэпсэтэллэрин оҥороллорун билэргэ.
Биир күн Шамай Зубрга кэлэн этэр Түү Сирэйдээх Сайсарыга 13-с нүөмрэдээх дьиэни хаалыахтаахтарын. Зубр Назарга ону кэпсиир, ГПТУ уолатттарын көмөлөһүннэрэн, Түү Сирэйдээҕи бэйэлэрэ тутан илдьэргэ быһаарыналлар. Онтон аны Шамай үлэлиир типографиятыгар тиийэн Эрнестаахх кэпсиир. Киэһэ икки этэрээт – биирэ Назардаах, иккиһэ Эрнестаах Түү Сирэйдээҕи тутарга күүскэ тэринэллэр. “Конечнай” уулусса уон үһүс нүөмэригэр турар дьиэ аттыгар икки этэрээт хараҥарыыта түмсэллэр, икки өттүттэн соһуйуу бөҕө буолаллар. Түүн ортото кэтээн сыталлар, ол бириэмэҕэ Касьян уонна Кащей кэлэллэр овчарка ыттаахтар. Сэрэхтээх уоруйахтар дрессировкаламмыт ытынан сыттатан, дьоннор баалларын билэн, төттөрү бараллар.
Мүчүгү үлэтигэр тахсыбатаҕар үлэтиттэн уһулаарылар администрация уонна профком кэлэ сылдьаллар. Арыгытын эмтэтэр эрэ буоллаҕына үлэлиир кыахтааҕын этэллэр. Кэргэнэ Наталья Мүчүк аҕатын уонна быраатын Назары ыҥыран киһитин арыгытыни эмтэтэр боппуруоһу туруорар. Аҕата күүстээх сэрэтии биэрэр, арыгытын эмтэппэт буоллаҕына били дьиэлэрин кэриэс суругу биэрбэппин диэн этэр. Онтон Назар тиһэх көрдөһүүбүтүн ылыммат буоллаххына, мин эйиигин убайбынан билиннэрбиттэн аккаастанабын диир.
Назар, Шамай, Зубр аны Түү Сирэйдээҕи маныыллар. Шамай дьиэтигэр утуйа сыттахтарына Түү Сирэй, Адаархай, Кащей илэ бэйэлэринэн кэлэллэр. Кащей Касьян тутуллубутун тыллыыр. Назары үспүйүөн сылдьар диэн сөбүлээбэккэ сутуругунан оройго саайар, ону Зубр көмүскэһэн Кащейы саайар. Охсуһуу саҕаланар. Ол да буоллар уолаттар бокса, тустуу приемнарын билэр буоланнар, уоруйахтар бас туттараллар, кэлгийтэлииллэр. Дьэ бу кэннэ Долгуров милиция массынатынан тиийэн кэлэр, уолаттарга улахан махтал тылларын биллэрэр.
Силиэстийэ сөптөөхтүк баран, Түү Сирэй баһылыктаах уоруйахтар бөлөхтөрө ойдом дьиэлэри халаабыттара биллэр. Бу бөлөх сүрүн дьоно Түү Сирэй, Кэтэх Кирилэ, Адаархай, Кащей уонна Касьян. Кинилэр хараҥа дьыалаларын саамай куһаҕан өрүтэ - оҕо дьону тардыы, Перецтаах Агдамынан халаттарбыттара.
Эрнест уонна Балтазар этэрээттэрин икки ардыларынааҕы атааннаһыы кэнникинэн мүлүрүйэн, тупсан барар. Онно Назар үтүөлээх. «Маанылар» уонна «маралар» диэн айдаарсыы сыыһатын бэркэ дьаныһан өйдөттө.
Назардаах Ася сыһыаннара үчүгэйдэтэн, ыал да буолуох санааҕа кэлитэлииллэр. Балтазар Эратынаан сыһыаннара эмиэ үчүгэй, кыыс инникитин өссө ситиһиилээхтик үөрэниэхтээх, уол быйыл хайаан да ГПТУ-га киириэхтээх. Оччоҕо Шамайдыын бииргэ үөрэниэхтээхтэр. Олох уустук суолугар эрдинэн киирэн, үчүгэй дьону-сэргэни кытта тэҥҥэ хаамсар эрэллээхтэр...

Пересказала Нарыйа Васильева, ведущий библиотекарь Центра детского чтения Национальной библиотеки РС (Я)