Дьылҕа: сэһэн
Обложка

Дьылҕа: сэһэн

Дьокуускай

Компания "Дани-Алмас"

2016

157 с.

Краткое содержание

Дахха Сэргэйдээх кыра уоллара Сэкэ Сэмэнчик. Сэмэнчиги ийэлээх аҕата таптаан Сэкэ диэн ааттыыллар. Сэкэ, сааһыгар холоотоххо, уҥуоҕунан кыра эрээри, бэйэтин кыанар, мээчик курдук тэйэр, тииҥ курдук кыттыгырас оҕо. Кини аҕата Дахха Сэргэй модьу-таҕа, кэтит-кэппэ көрүҥнээх улахан аҥныйбыт, наҕыл, киэҥ көҕүстээх, элбэх саҥата суох, сахаҕа дуоспуруннаах дэнэр, туппутун ыһыктыбат дьирээ киһи. Дахха, сылгыһыт киһи, ат ааттаахтарын солбуйа миинньэн, киэҥ сирдэринэн тэлэһийэ сылдьан туһахтаан, сохсолоон, сааланан булт арааһын бултуур. Сүрүн кусчуттара Сэкэ.
Бэйэлэрин бөһүөлэктэрэ, холкуос биригээдэтин киинэ Күрүөлээх түөрт кылаастаах оскуолалаах. Сэкэни киһи үөрэҕэр мөлтөх диэбэт оҕото. Сытыы, түргэнник өйдүүр буолан, нуучча тылыттан ураты биридимиэттэргэ түөртэн итэҕэһэ суох үөрэнэр, ахсааҥҥа кылаас бастыҥнара. Ийэтэ Балбаара сытыы-хотуу көрүҥнээх, барытын ааһан иһэн оҥорор түргэн-тарҕан, таттыгыраан эрэр курдук түргэн саҥалаах, биэс уончатын ааспыт кыра, хатыҥыр дьахтар. Сэкэ үөрэнэригэр Харыйалаахха аҕатын бииргэ төрөөбүт балтын аахха олорор. Балаагыйа эмдэй-сэмдэй оскуолаҕа үөрэнэр үс уол оҕолоох. Сэкэ үөрэнэ барыан баҕарбат. Киниэхэ бултуу диэн дууһатын манньытар санаанан, ытын Бахсыры илдьэ ойууру кэтэрэ туох да дьарыктан ордук. Аҕалаах уол, биир сыдьаан хааннаахтар эрээри, тас көрүҥнэринэн туохтара да майгыннаспат, төттөрүтүн, ураҕас икки төбөтүн курдук уратылар, биирдэрэ улахан, кэтит, киппэ, оттон Сэкэ, аҕатыгар холоотоххо, сүрдьүгэс аттыгар лэкэ туруоруллубутун санатар эрээри, туохтара эрэ үкчүлэһэр. Биир куттаах-сүрдээх, икки айылҕа албаннаах оҕолоро.
Биир күн Дахха уолун илдьэ аттарын миинэн Харыйалаахха туруналлар, Сэкэ үөрэнэ барар. Балтыгар Балаагыйаҕа хаалларар. Табаарыстара үөрэммиттэрэ үһүс күнэ буолан, көрсүһүүлэрин үөрүүтэ ааһан, сонун киһини Сэкэни үүйэ туталлар. Учууталлара Испиридиэн Хабырыыллайабыс Наһаарап күһүҥҥүлэммиккин, туттарбатаххын ол иһин бэһис кылааска хаалларабын диэн этэр. Бэһис кылааска нуучча тылын суруйуутугар туттарыылаах тахсан, кэмигэр кэлэн туттарбакка, кылааһыгар хааларын Сэкэ санньыйа саныыр. Уонна ылар да биир күн үөрэҕин быраҕардыы быһаарынан, дьиэтигэр төннөн тиийэн кэлэр.
Дахха уолун кытта бултуу бараллар. Аҕата уолун булт абылаҥар уһуйар, Сэкэ булт сыратын билсэр. Ол сылдьан Сэкэ тииҥи эккирэтэ сылдьан тыаҕа мунан хаалар. Уһун хаар кэлбэтэҕэ буоллар, аҕатын суоллаан ситиэхтээх этэ. Икки күн ааһар, Сэкэ кэлбэт, аҕата утуйар уута ааһан, долгуйан көрдүү барар. Уолун, Сэкэтин сүтэрбитин итэҕэйбэт. Кута-сүрэ тыыннааҕар бүтэйдии эрэнэр. Ол кэмҥэ, Сэкэ отуу булан хоммута төрдүс күнэ. Тииҥнээн, оннооҕор тугуту бултаан олорон тыыннаах сылдьар. Кини Туруйалаах диэн үрэх киэҥ сыһыытыгар Сэбиэскэй былаас иннинэ Лэгэнтэй баай сүөһүтүн кыстыгар тиийэн кэлэр.Халты Хабырыыс Сэмэнчиги кыстата хаалларарга быһаарынар. Уол тымныыга уонча көһү сатыы барар кыаҕа суох, эрэйи көрүөн баҕарбат, ол иһин сөбүлэһэр. Аҕыйах хонугунан дьиэтийэр: мас кыстыыр, муус киллэрэр, хотоҥҥо Даайалыын сылдьыһар. Күннээҕи олох түбүгэр үүйтэрэн, күн-дьыл биллибэккэ солбуйсан иһэр.
Халты Хабырыыс эт тиэйэ бөһүөлэккэ барбытын кэннэ, кэргэнэ Даайа төрөөрү талыыта киирэн ыалдьар, Сэкэ Огдооччуйа эмээхсини ыҥыра барар. Сэмэнчик Огдооччуйаны сыарҕалаах атынан аҕалан истэҕинэ, ат кыыл баран, күрдьүгүттэн охсуллан ойбоҥҥо төбөтүнэн түһэн эмээхсин өлөн хаалар. Оһол төрүөтэ ат сыалыйата суох көлүллүбүтүттэн. Сэкэ иэдээн тахсыбытын көрөн, дьиэтигэр ыксаан кэлэн бэйэтэ уол оҕону төрөтөргө көмөлөһөр.
Огдооччуйа уола Мээнэкэй кэлэн уолу илдьэ барар, ийэбитин сиэбиккин диэн саанар ахан уонна буочука иһигэр симэр. Сэкэ куотан күрэнэр, аты миинэн Туруйалаах диэки салайа турар. Тиийэн аһаан-сиэн, сарсыарда айаҥҥа турунар, дойдутун, дьонун булаары. Ол иһэн Тарас Түмэппий диэн аҕатын кытта сэриигэ бииргэ сылдьыбыт киһитин көрсө түһэр, дьиэтигэр барсар, Сэкэ барытын ирэ-хоро кэпсиир. Сэкэ толкуйа атын хайдах төнүннэрэрин туһунан. Киниэхэ ыйытыга суох ылааһын – уоруу. Уоруу – анньыы.
Сарсыарда туран Тарастаах Сэкэ милииссийэ хонтуоратыгар тиийэллэр. Уол сырыытын, дьоҥҥо кыстаабытын барытын кэпсиир. Дьылҕа хаан күһэлэҥинэн боруобалыырын эрдээхтик туораабыккын, тулуйбуккун диэн Арамаан Архыыпабыс Сэмэнчиги хайгыыр. Уонна Сүөдэрэп диэн лэйтэнээҥҥэ сарсын оҕону Харыйалаахха диэри илдьэн биэр диэн сорудахтыыр.
Огдооччуйа уолаттара Нөрүөн уонна Мээнэкэй Сэкэ буочукатыттан куоппутун уонна миҥэнэр аттарын уоран илдьэ барбытын билэннэр, уолу көрдүү эккирэтэн Туруйалаахха бараллар. Мэнэкэй милииссийэҕэ ийэлэрин өлөрбүт уолу тыллаан сууттатыан баҕарар, Нөрүөн саарбахтыыр, хата бэйэлэрэ хаптарар кутталланыахтарын сөп. Сарсыарда туран милииссийэлэммэппит хайаабаппыт, куораттыахпыт диэн быһаарыналлар.
Сэкэ оройуон киинигэр диэри массыынанан этэҥҥэ кэлэр, онтон сыарҕалаах ат уларсан дойдутугар Хараанайыгар тиийэр. Дьиэтигэр, тиэргэнигэр чугаһаабытыгар ыта, Бахсыра билэн үөрэр-көтөр, сирэйин салыыр. Эмискэ дьиэҕэ киирэн дьонун үөрдэр баҕата куттаныыга, уолуйууга тиэрдэр. Аҕата көтөҕөн сыллаан ылар, Балбааратыгар илдьэн олордор.
Сыл аҥаарыттан ордук мунан сүппүт, өлбүтүнэн ааҕан кэмэ суох харах уутун тохпут, үс чыычаахтарыттан илдьэ хаалбыт оһоҕос түгэҕинээҕи оҕотун сүрэҕэр ыга тутан олорор ийэ барахсан кута-сүрэ, өйө-санаата тугунан сайбыттаран таһыттан ким билиэ баарай? Ол сайар күүһү куустуһан олорор уоллаах ийэ эрэ биллэхтэрэ.
Айыы Тойон таҥара айарыгар анаан биэрбит Дьылҕа хаана сирдээн көрсүһүннэрдэҕэ. Дьылҕа хаан ыйааҕа – олох сотуллубат, суоруллубат оҥкула.

Кинигэ ис хоһоонун кылгастык кэпсээтэ вед. библиотекарь Нарыйа Васильева, СӨ Национальнай библиотеката, Оҕо ааҕар киинэ

Уһук, Уйбаан.
Дьылҕа : сэһэн / Уһук Уйбаан. - Дьокуускай : Компания "Дани-Алмас", 2016. - 157 с.

Войдите в систему, чтобы открыть документ

Вам будет интересно