Саха сиригэр 16-17 үйэлэр кирбиилэринээҕи кэм ойууланар. Роман сүрүн дьоруойа – сүөһү итиитинэн дьарыгырар норуот аҕа баһылыга Тыгын Дархан олоҕо – дьаһаҕа, кини Или тэрийэ сатаабыт дьаһаллара уонна сырыылара ойууланаллар.
Тыгын Дархан Урааҥхай сахалары биир Илгэ түмэр санаатын улуустары кытта уруулаһыыга олоҕуран ситиһиэн сөптөөҕүнэн ааҕар буолан уон улуустары ыҥырталаан Уйгу Тунах ыһыаҕын тэрийэр. Манна боотурдар оонньууларыгар кыайыылаах уол кини мааны кыыһын Айталы Куону кэргэн ылыахтаах этэ. Туймаада баһылыгын бэйэтин ис санаатыгар кыыһын Бороҕоннор баһылыктара Лөгөй тойон уолун Чыҥааданы кытта холботолуур санаалааҕа. Ол эрээри Лөгөй бэйэтин уолун оннугар биир ынахтаах Эбирикээн эмээхсин уолун Майаҕатта Бэт Хараны анньан биэрбитэ. Дьылҕа Хаан анала оннук буоллаҕа. Кыыс Майаҕатталыын уол дойдутугар Кыыс Хаҥа алааска барсар. Тыгын аҕата Мунньан Дархан хаҥаластары биир сүбэҕэ түмпүтэ. Ол кэннэ кини Марҕалаах Унаалдьыйаны холбоон Бэт дьон Мэҥэлэри кытта уу тэстибэт гына уруурҕаспыта. Ити курдук Мунньан баһылык Улуу Или, Эйэни тэрийдэххэ туох барыта оннун булуо диэн бигэ эрэллээх буолан өлөөрү сытан кини оннугар хаалар баһылык буолуохтаах Тыгыҥҥа хайаан да Или олохтуохтаах соругун туруорар.
Онон сайын кэлиитэ Тыгын Дархан Баҕах Аалынан Айталы Куо ыһыаҕын ыһа Бороҕон Дьуоттулар Сугуннаах Суоттуларын сирин булаллар. Бу өлгөм үүнүүлэрдээх сүөһүнү тэнитэргэ анаабыт курдук алаастары сыһыылары хайҕыы көрөн Туймаада баһылыга Дьуотту Бороҕоннору кытта биир санааҕа киирэн дьаһанар буоллар хайаларыгар да туһалаах эрэ буолуоҕун эргитэ саныы иһэн, күтүөтүн олоҕор Кыыс Хаҥаҕа тиийэн маннык үтүө үрүҥ ас үрүлүйүөх алааһа кураанаҕын бары да сөҕө көрөллөр. Майаҕатта Бэт Хара от оттоон хотон тутарынааҕар хара тыаҕа буур тайаҕы кытта бургуйсарын уонна эһэни кытта эргийсэрин ордорорун билинэр. Онон ситэри силгэлээх, толору оҥоһуулаах гына айыллыбыт күтүөтүн Тыгын Дархан улахан суолталаах сорукка Танда үрэҕэр Чуумпу Суртка олохтоох Баайаҕа ууһун баһылыгыгар Бахсыгыр оҕонньорго сорудахтаан ыытар. Бэйэтэ Чаҕылыма Чаҕылыаттаҕа Ил туһунан кэскиллээх кэпсэтиини кэпсэтээри тиийбитин, Лөкөй кими да кытта ыксалаһар санаата суоҕун, бэйэбит – бэйэбитигэр олорбуппут ордук диэбитигэр, кэскиллээх кэпсэтии тахсыа суоҕун билэн, бу ыарахан сырыыны түмүктүү охсоору түүннэри төннөр былааны ылыммыта. Ыалдьыттара түүн үөһэ ааһыыта ураһаларын аҥаарын хаалларан баран күрээбит сурахтарын истэн дьиэлээхтэр Ыһыах ыһалларыгар күрээри ыспатахтара чахчы. Сүгүннээмээри гыннылар диэтэхтэрэ диэн саныыллар. Бэҕэһээ кэлбит хотокооттор, найахылар боотурдара кыргыс сэбин аһаҕастык тутан килбэҥнэтэ сылдьыбыттара. Үтүө тахсымаары гынна диэтэхтэрэ. Тыгын Дархан бу тахсарыгар Бороҕон Дьуотту улахан аҕа уустарын баһылыктарын санаатыгар киллэрэн холбуом диэн эрэммит улахан соруга туолбатаҕа.
Омоҕой баай уола Дайбаахы Хара аан бастаан Дьааҥы сахаларын төрүттээбит. Сахалар бу сирдэринэн буор үктээн Өймөөкөөҥҥө тийбиттэр, онтон Кулумаҕа ааспыттар. Табалаахтар атын сиргэ көһөн биэрбиттэр. Таастаах дойдуга кэлбит дьону сарыы тордохтон дьахтар тахсан сахалыы кэпсэппитэ. Кинини бу дойду таас киһитэ өрүскэ сууна киирбитигэр түбэһиннэрэн илдьэ барбыт. Сарсыарданан улахан иһиириини кытта тордохторо сууллубута. Таас киһитэ кэлэн чугастааҕы тииккэ сөрүөстэн туран Майаҕаттаны тааһынан тамнаталыыр. Ону Майаҕатта оҕунан биирдэ ыппытыгар сатала суох хаһыы ой дуораана буолан ыраатар. Бахсыгыр оҕонньор Тыгын Дархан күтүөтүн олох астыммыта. Онтон сотору Майаҕатта Бэрт Хара соҕотоҕун дойдутугар төннөр айаҥҥа туруммута. Хайҕаллаах Боотур дьиэтигэр төннөн иһэн бэйэ – бэйэлэрин кытта таас хайа үрдүттэн иһиирэн кэпсэтэр, уонна тайах, буур таба тириитин сүлэн ылан бүтэйдии кэтэр таҥастаах таас дьоннорун кытта кыргыһан охтортоон баран, чуораа дьиэттэн тахсыбытыгар кини хас хамсаныытын кыраҕатык кэтэһэн үүс кыыл маныы сытарын билбэт этэ ... Майаҕатта Бэт Хара ол курдук, дойдутугар, төрөөбүт – үөскээбит алааһыгар, кэргэнигэр Айталы Куоҕа, сабыс – саҥа төрөөбүт кырачаан уолугар төннүбэтэҕэ.
Көҕөн көттөҕүнэ, көппөх оргуйар. Өрдөөҕүтэ хаҥаластартан хайдан Аммаҕа олохсуйбут наахаралары бороҕонтон ордубут бөтүҥнэр кырган эрэр сурахтара кэлэр. Бөтүҥнэр ат таппат аньыытын оҥостон олороллор. Сыҥаһаҕа олохтоох наахаралары иин курдук иҥнэрдилэр. Тыгын Дархан бу түбэлтэҕэ эмиэ Урааҥхай сахалар үрдүлэринэн биир Улуу Ил тэриллиэхтээҕин санаан туран мөккүөрдээхтэр сирдэрин – уоттарын араартаан, дьаһайан, олохтоохтук оҥостон олорор суолларын ыйан – кэрдэн биэрэр.
Бу кэмҥэ Дьоллоох Туймаадаҕа Эҥсиэлилэр иччилэрэ Көдөгөр оҕонньор уонна Муоҕан эмээхсин Туймаада улахан баайыгар Тыгын Дархан улахан уолугар Марҕа Баайга кэргэн кэпсэтэ кэлбиттэрэ. Былырыын сайын кини Улуу Тунах ыһыаҕар чороон айах туппут Эгэй Туллугу таба көрөн, олус сөбүлээбит этэ. Хатас уол быыс булан сөбүлүүр кыыһын кытта кэпсэтэн баран, итинник буолар буоллаҕына, кини эмиэ ити Мамык курдук байыах тустаах!
Өймөөкөөнтөн киирбит Саһыл Бытык Лөкөйдүүн дуона суохтан кыыһырсан кыргыһан турбуттарыгар, Кыһыл Бытык боотурдара хотон, бардам Лөкөй санаатын самнараллар. Батас, Боотур уус Аан Өрүөчэй аҕатын ууһун баһылыгын уола кыра эрдэҕиттэн Тыгын Дархаҥҥа чаҕар буолан оҕо сааһа ааспыт уол Үрүҥ Үйэни таптыыр. Кини таптыыр кыыһын кытта хайдах эмит куотан, аҕата киниэхэ анаабыт Түөйэ Төбөтүгэр тиийэн олохсуйар санаалаах. Батас бу сырыыга Тыгын боотурдарын кытта Аммаҕа барсан кэлэригэр, сири – дойдуну билэ – көрө сатаабыта. Күрээбиттэрэ. Кинилэри эккирэтиигэ Аҕа баһылык бэйэтинэн тиийэн олохторун көрөн баран күтүөтүн Батас Мөндүкээн диэн ааттаан баран алгыс тыллары этэр. Салгыы уол аҕатыгар Улуу Кудаҥса удьуоругар хотугу боотур уустар аҕа баһылыктарыгар Аан Өрүөчэй алааһыгар тиийэн:”Оҕолоргутун көрөн – харайан кыстатыҥ, Эһиил Туймаада ыһыаҕыгар киирэн уһун үөрбэни үүрэн, кэтит ситиини сиэтэн тахсыахтара”. Ити курдук, мэнээк барбыт кыргыс миҥэтин күрүөлээтэххэ эрэ Улуу Ил, Эйэлээх олох дьэ үктэммитинэн барыаҕа”. Тыаһааны удаҕан көрүүлэниитинэн, бу дойду дьоло – соргута тохтоору гынна, онон Тыаһааны төрөөбүт сиригэр Бүтэй Бүлүүгэ тиийэн киһилии олоруоҥ, дьолгун булуоҥ – диэбитэ өр буолла. Ньырбачаан үс үтүөкэн уолаттардаах, чугас, чаҕар дьонноох Туоҕа Баатыр Сыа Бүлүүлээбит аартыгын тутуспута.
Тыгын Дархан Эбэ турбутун кэннэ эттээх аттарынан Бороҕон Дьуотту Лөгөйдөөххө өссө биирдэ барар санаалааҕа. Ол эрээри эмискэ ыалдьан хаалбытыттан соһуйуу буолар. Абаҕата Одуну Ойуун далбыйан көрөн баран кинини ханнык да ыарыы булбатах. Кини санаарҕаан салбаҕырбыт. Ол кэннэ Одуну төлкө түөрэҕин бырахпыта олоро түспүтэ. Онон, Урааҥхай Сахалар ууһаан – тэнийэн, уһун уоту оттор кэскиллээхтэрин кэрэһилээһин буолбута.

Кинигэ ис хоһоонун кэпсээтэ Альбина Иванова