Саха народнай суруйааччыта Е.П. Неймохов бу икки кинигэлээх романыгар саха уус – уран литературатын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ – Анемподист Иванович Софронов - Алампа олоҕун уонна айар үлэтин эрэ буолбакка, Саха сиригэр ити кэмҥэ олох – дьаһах – быһыы – майгы хайдах быһыылаахтык хааман испиттэрин итэҕэтиилээхтик, хайдах баарынан сэһэргэммитэ ааҕааччылар болҕомтолорун тардар.
Ол курдук, урукку үгэһинэн, 1886 сыллаахха сэттинньи 11 күнүгэр төрөөбүт оҕону төрөөбүтүн үһүс күнүгэр абааһыттан куоттарар быһыынан, хотон түннүгүнэн уунан атын ыалга ииттэрэ биэрэллэр. Төрөппүт ийэтэ үс саастааҕар өлүөҕүттэн ыла уол “эмээхсин оҕото” буолан сорук боллур сырыылаах эрэйдээх оҕо сааһа ааспыта. Ийэ – аҕа сылаас сыһыаннарын билбэтэх оҕо убайдарын доҕотторугар сыстан кинилэртэн эрдэ ааҕарга, суруйарга үөрэнэр. Онтон Кириэс-Халдьаайы начальнай оскуолатыгар үөрэнэн баран, убайдарын курдук үөрэҕи батыһан, Дьокуускайга тиийэн Саарап типографиятыгар нэдиэлэҕэ иккитэ тахсар “Саха дойдута” хаһыакка наборщиктаан, бэйэтин бэйэтэ дьаһанан барар. Хаһыакка тахсар ыстатыйалартан көрдөххө, тойоттор сири бас билиигэ кыра – кыралаан дьону баттыылларын, соҕурууттан кэлбит дьонунан Саха сирин толоро сатааһын баарын туһунан ордук Дүпсүн урукку кулубата илэ бэйэтинэн оннук ыстатыйалары суруйтуур.
Алампа билэринэн Күлүмнүүр Тааттаҕа олоро сылдьыбыт Всеволод Михайлович Ионов диэн учууталы кытта тапсан алтыһар этилэр. Үлэтин быһыытынан куоракка быһыы – майгы хайдаҕын билэр уонна өйдүүр буолар. Биир сарсыарда үлэтигэр кэлбитигэр, Михалевич “Из плена” диэн ыраахтааҕы былааһын суулларарга ыҥырар хоһоону бэчээттээбиттэрин иһин, хаһыаты сабан, тойотторун хаайталыырга диэн дьаһал тахсыбыт. Онон аны урукку хаһыаттан туох да атына суох “Саха олоҕо” диэн хаһыат наборданар буолбут. Эдэр дьоннор түмсүүлэригэр, элбэҕи билэр – көрөр Алампа бэйэ киһитэ буолар.
Эдэр дьон мунньустан олоҥхону истэллэр, суруйааччылар айымньыларын сэҥээрэллэр. Биирдэ Илиисэ кыыс Чиэхэби тоҕо ордорорун сэҥээрэ истиэҕиттэн доҕордуу буолан бараллар. Холбоһуох буолан кыыс дьонугар Намҥа тиийбиттэригэр, аҕата оҕонньор Алампаны кытта кэпсэтэ түһэн баран: “Биһиги ирдиир халыыммытын да төлүүр кыаҕыҥ суох, онон биһиги оҕобут эйиэхэ доҕор буолар кыаҕа суох,” – диэн буолар. Кини Илиисэлиин атын – атын иитиилээхтэрин өйдөөбүтэ. Хонооһой оҕонньор баайы-дуолу өрө туппут буоллаҕына, Алампа төрөппүттэрэ, чуолаан ийэтинэн - таайдара – билиини – көрүүнү, үөрэҕи ытыктыыллара.
Улаатан иһэр уол сайын аҕатыгар көмөлөһө кэллэҕинэ, оҕолор кинигэ аахтаран истээри тула көтө сылдьаллар, уонна үөрэхтээх киһини ыаллара бэйэлэрин кыһалҕаларын быһаартарар докумуоннарыгар суруксуттуурун биһирииллэр. Нуучча – Дьоппуон сэриилэһиилэрэ, Бөтөрбүүргэ ыраахтааҕыны көрсө кэлбит дьону ытыалаабыттарын туһунан сурахтар кэлэллэрин олохтоохтор Алампаттан туоһулаһаллар. Эдэр киһи нуучча суруйааччыларын кинигэлэрин хото ааҕар буолан, бастаан кинилэр тылларынан хоһуйарга холонор. Алампа Илиисэттэн мэлийиитин ыарахан сүгэһэр курдук ылыммат, кута – сүрэ аймаммат. Хамнастаах үлэһит буолан, лааппыттан атыылаһан эргэ таҥаһын уларытынна: торуойка көстүүм, дыраап халтаҥ сон, баачырҕас бачыыҥкаланна. Хаһыаттарга сир үрдүгэр араас айдаан – куйдаан, этиһии – охсуһуу, дьоҕойон бэстилиэнэй тыһыынча туолаары ыксатар дуу, хайдаҕый? Кыраап – күбүрүнээтэр тупсаҕай көрүҥнэх искибиэр оҥортордо. Бирикээсчиттэр кулууптара дэндэйэн таҕыста. Күлүмнүүр хаайыыга сытан “Манчаары түөкүн” диэн дыраама суруйбутун оонньоон көрдөрүү буолбута, дьон болҕомтотун тардыбыт. Анемподист Иванович убайын тэҥэ саныыр киһитин Өлөксөй Кулукуоскайдыын алтыһан айар үлэ туһунан сэһэргэһэллэр.
Кини киэҥник саха сирин устунан айанныы сылдьан, норуот тылынан уус – уран айымньыларын, үһүйээннэри сэҥээрэн айар үлэ илбиһигэр сылдьан бу кэмнэргэ “Кэччэгэй баай”, “Бүлүүлүү үҥкүү”, “Сүүһүн туолбут эмээхсин ырыатын” суруйталаабыт. Иккис хаһыат эмиэ сабыллыбытын кэннэ олорор дьиэтин хаһаайкатын чугас аймаҕар атыыһыт Кириилэ Дабыыдабыс Испирдиэнэпкэ бирикээсчигинэн үлэҕэ киирэр. Бу кэмнэргэ Күлүмнүүр “Сахалар сойуустарын” тэрийэн дьон сэргэ кулгааҕа – хараҕа аһыллан барар, ону тэҥэ баттал – үктэл, үтүрүйүү кытаатан испит. Сенат “не быть всяким кружкам инородцев” – диэн быһаарыытыгар олоҕуран сахалар сахалыы саҥараллара, түмсэн кэпсэтэллэрэ, ускуустуба боппуруоһун ырыталлара барыта бобуулаах. Бэл нуучча суруйааччыларын тылбаастаатахтарына, Бөтөрбүүргэ ыытан көҥүл ыллара сатыыллар. Бу туох алдьархай атаҕастабылай! Ол эрээри Улахан уулуссаҕа “Саха саҥата” сурунаал”эрэдээксийэтэ үлэлиир дьиэлэммит. Бодойбоҕо дьону ытыалаабыттар.
270 киһи өлбүтүн сураҕа тарҕанар. Арамаанаптар ыраахтааҕылаабыттара 300 сылыгар бырааһынньыкка барааччылары талыы буолбутугар, Боотуруускайдартан луохтуурдара Борокуоппай Нээстэрэбис Сокуонньукап, Мэҥэ кулубата Миитэрэй Уйбаанабыс Силэпсиэп, Өлүөхүмэттэн Өндүрүйээн Дьаакыбылабыс Хаппытыанап талыллыбыттар. Алампа аны испэктээҕи туруорууну тэрийсэр буолуоҕуттан, чуҥкуйар солото суох сылдьар. 1909 сыллаахха Микииппэрэп тылбааһынан Гоголь “Кэргэн кэпсэтиитин” туруораары сүрүн оруолга Сааса кыыһы аныах буолбуттара табыллыбатын өйдөөн Алааппыйа Тиихэнэбини ким оонньуон сөбүн ырытыһан баран, соторутааҕыта Намтан киирбит Калыыҥкыннар эстэрээпэлэрин Дуунньа Дьаакыбылабаны ыҥыраллар. Алампа бу номоҕон көрүҥнээх кыыһы тута сэҥээрэрэ көрөр. “Сир үрдүгэр кэрэ да кыргыттар баар буолаллар эбит” – дии санаан кыыска чугаһыы сатыыр.
1913 сыллаахха бэргэһэлэнэн ыал буолаллар. Эдэр дьахтар оҕолонор сибики биллэрин эппитигэр Алампа тапталлааҕар “Үрүҥ туллук эрэ мөлбөстүүр” ырыаны аныыр. Бирикээсчит үлэтинэн хоту Булуҥҥа барарыгар Дуунньатыгар куоракка хааларыгар этэн көрбүтүн ылыммакка барсар, онно Кириэстээҕинэн кытылга тиксэр кэмҥэ буурҕа түһэн Дуунньа ыараханнык охтон түһэн, саҥа киһи кэлиэхтээҕэ табыллыбатаҕа. Күһүн куораттарыгар кэлбиттэригэр ыал аайы лэктэристибэ уота сандаарбыт уонна Арҕаа дойдуларга сэрии буолбут сонуна куораты толорбут. Гаврил Ксенофонтов кини “Төрөөбүт дойду” диэн хоһоонун хайгыыр уонна, “көҥүллүүр буоллаххына саҥа хоһонноргун нууччалыы тылбаастыам” – диэн үөрдэр. Амма Эмиһиттэн төрүттээх Болуодьа Нуобукуоп “Тойон Дьаҕарыма” диэн олоҥхотун уонна эрдэтээҥҥи хоһооннорун ырытыһан баран “Саха тылын этигэр – хааныгар үчүгэйдик иҥэриммитин сэҥээрии буолар. “Дьадаҥы Дьаакыбы” туруораары сылдьан Күлүмнүүртэн Бөтөрбүүргэ тиийэн хайдах кэтэбилгэ – манабылга сылдьыбыт киһи “Манчаарытыгар” хайдах көҥүл ылбытын туоһулаһар. Василий Васильевич Алампа дыраамаҕа ылсыспытын биһирээн баран драматын хас да куопуйа уһултаран баран итэҕэйэр эрэ дьонноргор уларыс диэбитин ылынан аны көрдөөбүт дьоҥҥо биэрэн иһэр уонна устабыт диэччилэргэ көҥүллүүр. Онон, бэчээттэнэ, оонньоно да илик буоллар “Дьадаҥы Дьаакып” дьоҥҥо билиннэ. Ити кэннэ олох “Мэ, суруй” – диэбиттии саҥа тиэмэлэри көрдөрөн испитэ.
Учуутал семинариятыгар үөрэнэр Былатыаннаах Махсыымы литэрэтиирэ түмсүүлэрин сэҥээрэллэринэн билэр. Бүлүүттэн Ыстапаан Баһылайап, Ыстапаан Күөгэлэп, Исиидэр Бараахап, Луиза Батаакаба, Дуора Суркуоба этэргэ дылы, чахчы үс кырыылаах, түөрт уһуктаах дьон буолуох дьон этилэр. Алампа бастаан манна Е. Ярославскайы кытта билсибитигэр, киһитэ “О Вас наслышан” – диэн соһутар. Биир сарсыарда Махсыым киирэн кэлэн кумааҕыны ууммута “Петроградка өрөбөлүүссүйэ” диэн ис хоһоонноох телеграмма этэ. Дьокуускайга эмиэ онно – манна дьон мунньустан өрүкүнэһии бөҕө буолар. “Ыраахтааҕы уһуллубут. Баай – тойон баттала манан бүттэ.” Кыһыл былаахтаах уолаттар, кыргыттар кыараҕас уулуссалары киэптээн хаамаллар. Сотору – сотору араас мунньахтар буолаллар. Кини драматын боппут Витте айдааннаах сыл саҕаланыытыгар дуоһунаһыттан уурайан, Саха сириттэн барбыт буолан мүччү көппүт.
Ол оннугар саҥа кэлбит, үлэлээбитэ икки ый буолбут Тизангаузен диэн саҥа күбүрүнээтэр түбэһэн бары айдаан этиҥ – силлиэ буолан саалынна. Көҥүл тыынын ылан “Көҥүл”(Свобода) уопсастыба тэриллэн үйэлээх батталтан быыһанар суолунан автономнай Сибиир иһинэн эмиэ бэйэтин бас билинэр Саха сирин тэрийэн, кооперацияны киллэрэллэр. Сахалыы суругу – бичиги тэнитэн бараллар. Сотору саха уонна нуучча бааһынайдарын сийиэстэрэ буолар. Үгүс улуустартан дэлэгээттэр кэлбиттэр. Алампа сийиэскэ ыҥырыллан “Бу аата саҥа былаас суруйар дьоҥҥо сылаастык сыһыаннаһаары гыннаҕа” - диэн үөрэ саныыр. Сийиэс бэрэссэдээтэлэ Хабырыыла Силипиэнтэп нууччалыы – сахалыы иҥнибэккэ кутан – симэн астыктык эппитэ. Кэпсэтиилэргэ баай – тойон үрдүгэр харса суох түспүттэрэ. Алампа бу олорон уолаттара Махсыымнаах Былатыаны астынан киэн тутта санаабыта. Маладьыастар! Саамай мөккүөрдээх сир боппуруоһун кылаастарынан буолбакка, дууһанан тэҥҥэ үллэриини ылыммыттара. Нуормаламмыт чаастаах үлэ күнүн олохтуур туһунан уураах ылыммыттара.
Ону тэҥэ маннык уураахтары ылыммыттара.1. Саха уобалаһыгар төрөөбүт тылынан бары бүттүүн начальнай үөрэхтээһини киллэрэргэ. 2. Үөрэх дьыалатын салайыыны олохтоох бэйэни салайыныыларга биэрэргэ. 3. Таҥара дьиэлэриттэн оскуоланы арааран, көннөрү оскуолалары оҥортуурга. Сэмэн Ноҕоруодап саха алпаабытын туһунан дакылаатын истэн баран, бастакы саха буукубаларын оҥорууну Бөтөрбүүргэ баар урут сыылкаҕа Тааттаҕа олорон илиитинэн суруйар буукубаны оҥорорго холоммут үөрүйэхтээх уонна оҕолору үөрэппит Дьуонаптан көрдөһөргө итиэннэ 1500 солкуобайы аныырга уурбуттара.
Саҥа былаас холуобунай буруйдаахтары барыларын босхолуур үһү диэн сураҕы истэн долгуйуу буолбутугар, барыларын босхолууллар эрээри, сайын, барыларын соҕуруу ыытыахтарыгар диэри, олоророр сирдэриттэн барбакка олоруохтаахтар диэн буолбут.
Соторутааҕыта Былатыан бассабыык Е. Ярославскай өссө ыраахтааҕы саҕаттан тэрийбит “Юный социал - демократ” диэн куруһуогун кыттыылаахтарын уонна Алампаны ыҥыран саҥа суруйан эрэр “Добун Ойуун” диэн айымньытыттан 1-гы уонна 2-с ырыаларыттан быһа тардан аахпыт. Онтон иһиттэххэ Былатыан бырааппыт ыраатыах чинчилээх. Алампалаах эмиэ биир сайын Булуҥтан эргиллэллэригэр Микиипэрэптээх, Арамаан Оруоһуннаах “Саха аймах” диэн уопсастыба тэриммиттэр. Ордук кэскиллээҕэ сахалыы суругу – бичиги, араас тыйаатырдар, муусука сайдарын тэнитиигэ сөптөөх саҕалааһын буолбутун Алампа биһириир. Аны былааһы былдьаһан айдаан бөҕөтө буолбут. Били биир хааһы буола сылдьыбыт бассабыыктарбыт либэрэлиистэргэ, эсиэрдэргэ, хадьыаттарга арахсан ыт сиэбэт буолуор диэри ардысхаппыттар. Кинилэр “Көҥүл” түмсүүлэрэ кэмпириэнсийэ тэрийэн өрөбөлүүссүйэни утарар “Норуот көҥүл баартыйатын ” кытта булкуйалларын иһин ааттарын уларытан “Үлэһит саха конфедералистарын сойууһа ” диэн ааттаммыттар уонна Киин Кэмитиэт талан Устаап, Бырагыраамма ылыммыттар. Алампа бу докумуоннары кичэйэн үөрэттэ. Кини бэйэтэ өрөбөлүүссүйэ ухханыгар кынаттанан икки сыл иһигэр үлүһүйэн, умсугуйан туран “Бүдүрүйбүт - көммөт”, ”Кэччэгэй кэриэһэ суох”, “Олох оонньуута” драмаларын суруйталаата. Уобалас хамыһаара Солобуйуоп диэки буолар саха национальнай кэмитиэтиттэн Микииппэрэп, Силипиэнтэп, Оруоһун, Хабырыылайап уонна да атыатыттар кинилэри – федералистары “Саха аймах” бэйэлэрин салалталарыгар ыла сатаабыттарын сабыдыала, улам, бассабыыктардыын тыл – тылларыгар киирсибэт буолан барбыттара. Оттон Күлүмнүүр уобалас Земскэй быраабатын бэрэссэдээтэлинэн талыллар. Эдэр уолаттар Махсыым, Былатыан бииргэ үөрэммит атастарынаан соҕуруу барбыт бассабыык учууталларын солбуйан, айахтааҕы атыппат ааттаах араатар буолан тыыллан -хабыллан турбуттара.
1918 сыллаах сайын Дьокуускайга былаас иккитэ уларыйа сылдьыбыт. Маҥнай, бэс ыйын бүтүүтэ большевиктар соҕурууттан Рыдзинскай диэн киһи хамандыырдаах Киин Сибииртэн бэрэстэбиитэллээх борохуотунан кэлэн, Күөх хонуунан киирэн өстөөхтөрүн от ыйын 1 күнүгэр Бүлүүлүүр суолунан үрүө – тараа ыыталаан былааһы ылбыттар эрээри, ыйтан эрэ ордон баран эмиэ былдьатан ыһыллан хаалбыттар. Сорохторо, ол иһигэр Былатыаннаах Махсыым хаайыыга киирбиттэр. Онтон олох да соҕуруу көскө ыыппыттар. Табыллыбатах кэргэн кэпсэтэ сатаабыт Илиисэтэ Бэрдьигэстээххэ суотчут киһигэ кэргэн тахсыбыт. Кини быраата Тараах уол Дьокуускайга следственнэй кэмитиэккэ тос курдук тойон буолан сылдьар. “Саха аймах” уопсастыба тэриллэн дириҥ суоллаах – иистээх үлэлэриттэн сэргэхсийии, сүргэ өрө көтөҕүллүүтэ буолбута. Алампа тыына быстара чугаһаан сытар киһи, Дуунньатын ахтан,”саатар кэлэн көрсөн, көстөн бардын,” – диэн илдьит ыыппытыгар, дьахтар кэлбэккэ гынан баран, ыарахан тыллары ыһыктыбыт.
...Халчаак былааһа биир түүн иһигэр эмискэ сууллан соһуталаабыта. Бассабыыктар былаастара кэлэн турар эрээри, кинилэр “Саха аймах” үлэтин – хамнаһын билиммэттэр. Саха сирэ уобалас буолан бүтэр. Уркуускай күбүөрүнэтин иһинэн оройуон быһыытынан дьаһаныыһык. Аны баайдар, атыыһыттар лааппылара, ыскалааттара былдьанан уопсай бас билиигэ киирэр диэн буолбуттара. Кириилэ Дабыыдап эрдэттэн сэрэхэдьийэн бу дьиэтин уонтан тахса сыл бииргэ олордубут, көмөлөспүккүт да элбэх диэн Алампалаахха анаабыт. Сибиирдээҕи Киин кэмитиэт “Саха аймаҕы’’ саппыттарын кириитикэлээбит, норуот үөрэхтээһинин иһинэн сылдьыа этилэр” диэн буолбутунан аны “Саха омук”уопсастыбаны тэрийии саҕаламмыта. Былатыан кэлэн барда. Улахан киһибин диэн улугурбакка, кинини мэлдьи убай туттар арай кини баар. Кэлин Саха сириттэн элбэх киһини хаайан, Силипиэнтэптээх айдааннарын кэнниттэн, Махсыымы Дьокуускайтан тэйитэн соҕуруу утаарбыттара. Кэтэнии – мананыы, тула көрүнүү кэмнэрэ кэлбиттэрэ. Дьокуускайга үөрэх салаатын үлэһитэ Егасов дьиэлээн олордор оҕолоругар күлүү – элэк курдук тыл быктарбытын, олоро ЧК ларга тыллаан биэрэн ЧК лар кэлэн Егасовы тутан барбыттарын кэргэнэ Маарыйа Нээстэрэбинэ Алампаҕа үҥсэргээбитин “Дьоннор ортолоругар олоробут. Ото – маһа суох сир буолбатах.” – диэн баран сиэбигэр укта сылдьар харчытын ылан “Бакаа туттан эрэргэр” диэн остуолга ууран баран тахсан барар.

Книгу пересказала Альбина Иванова, библиотекарь Национальной библиотеки РС (Я)